Afwijkende klanken
Mien Blièricks kent prachtige afwijkende klanken. Dezelfde lettergrepen worden soms afgekort uitgesproken, sommigen met een sleeptoon en anderen zelfs als twee lettergrepen. ‘Limburgs is un klein bietje Chinees’, zei een neerlandicus tegen me. Belangrijk uitgangspunt is dat deze verschillende klanken weergegeven worden in ‘lettercombinaties’ en/of door het aanbrengen van ‘diakritische tekens[1]’. In onderstaande tabel zijn die afwijkende klanken opgenomen. Oefen maar even met de voorbeelden in de tabel:
ae
|
dieken baer; in een te vroeg stadium is door Veldeke besloten
om de combinatie ‘ae’ te gebruiken voor de internationaal bekende ‘ai’-klank.
Dat impliceerde dat namen als van Haeffstraat en van Laerstraat door mij
geschreven worden met ‘aa’ om verwarring te voorkomen.
|
ao
|
lang haor; als het Engelse bored (verveeld)
|
äö
|
korte häörkes; ligt qua klank tussen de ‘eu’ en de ‘ui’
|
è
|
ein
verkèt; korte felle ‘èh’ klank
|
iè
|
mièr as twieë; de accent grave[2]
op de tweede letter geeft een ‘sleeptoon’ aan
|
ieë
|
mièr as twieë;
de derde letter met trema (ë) geeft aan dat twee opeenvolgende klinkers als
twee afzonderlijke lettergrepen worden uitgesproken (ie-je).
|
ó
|
unne jóng; ligt qua klank tussen de ‘oh’ en de ‘uh’
|
ö
|
pötje met boen; als de Duitse ö (Köln)
|
oè
|
broèn broeëd; weer die lichte ‘sleeptoon’
|
oeë
|
broèn broeëd; trema geeft de extra lettergreep (oe-we)
|
uù
|
muùg zièn
|
uuë
|
gruuëts zièn
|
Meervouden (MV)
Regelmatige MV (waarbij de klank niet verandert) eindigen op –e of –s: b.v. geit(e), verke(s), metske(s). Bij onregelmatige MV zien we een paar opvallende afwijkingen gerangschikt onder sleeptoon, klankverandering en slotklank.
| Enkelvoud Meervoud | ||
| EV | MV | |
| met sleeptoon: | ||
| beìn | bein | (been, benen) |
| bèrg | berg | (berg, bergen) |
| daàg | daag | (dag, dagen) |
| dèrm | derm | (darm, darmen) |
| èrm | erm | (arm, armen) |
| glaàs | glaas | (glas-glazen) |
| knièn | knien | (konijn, konijnen) |
| paèrd | paerd | (paard, paarden) |
| steìn | stein | (steen, stenen) |
| waèg | waeg | (weg, wegen) |
met klankverandering: |
||
| book | beuk | (boek, boeken) |
| draod | dräöd | (draad, draden) |
| hoès | huùs | (huis, huizen) |
| hood | heud | (hoed, hoeden) |
| korf | körf | (korf, korven) |
| noot | neut | (noot, noten) |
| schaop | schäöp | (schaap, schapen) |
| vorm | vörm | (vorm, vormen) |
| waord | wäörd | (woord, woorden) |
| worm | wörm | (worm, wormen) |
met andere slotklank: |
||
| koe | kuuj | (koe, koeien) |
| ringk | ring | (ring, ringen) |
| slaot | släöj | (slot, sloten) |
| potloeëd | potluùj | (potlood, potloden) |
| blaad | blaar | (blad, bladeren) |
| raad | raar | (rad, raderen) |
Verkleinwoorden
Krijgen meestal -ke op ‘t eind, maar na de d of t komt -je als afsluiting. In de meeste gevallen verandert ook de klank van de beklemtoonde medeklinker. Een paar voorbeelden in de tabel.
| Gewoeën | Verkleind | |
| aap | aepke | (aapje) |
| bloom | blumke | (bloempje) |
| doès | duùske | (doosje) |
| droum | druimke | (droompje) |
| geit | geitje | (geitje) |
| haor | häörke | (haartje) |
| hoès | huuske | (huisje) |
| kook | kukske | (koekje) |
| pastoèr | pastuùrke | (pastoortje) |
Trappen van vergelijking
Als in het Nederlands aangegeven met toevoegingen -er en -ste. Soms verandert ook hier de klank van de beklemtoonde medeklinker:
| stellende | vergruuëtende | euvertreffende | ||
| muuj | mujer | muujste | (moe) | |
| vruùg | vruùger | vruùgste | (vroeg) | |
| klein | klender | klenste | (klein) | |
| fijn | fender | fenste | (fijn) | |
| groeët | grótter | grótste | (groot) | |
BDHT-regel
Net als in het Vlaams en Brabants kent ’t Blièricks de regel dat bij mannelijke zelfstandige naamwoorden die met een b-, d-, h- of t- beginnen, het direct voorafgaande lid-, naam- of voornaamwoord altijd eindigt op een -n. Bijvoorbeeld:
d’n bekker (de bakker)
de niejen dokter (de nieuwe dokter)
unne alden hood (een oude hoed)
vettigen tienus (vettig iemand)
Extra toevoeging lidwoord / voornaamwoord
Dit is een typisch fenomeen voor ons dialect, lees de voorbeelden en bedenk er zelf wat bij:
dao brik mich de klómp (daar breekt mijn klomp)
hae begint mich te bäöke (hij begint te huilen)
wat mak se mich noow (wat maak je nu)
TPK aan ’t eind van een woord
Achter de medeklinkers -ch, -f, -g, -k, -p en -s valt de t weg:
ach (acht), guuëf (geeft), krieg (krijgt), tik (tikt), löp (loopt) en fiets (fietst)
Achter de -m komt regelmatig een p: kump (komt); achter de -ng regelmatig een k: gangk (ga)
Werkwoorden (die in voltooid verleden tijd niet op -en eindigen) eindigen in de verleden tijd op -de:
makde (maakte)
gebroekde (gebruikte)
gokde (gokte)
Werkwoorden
In de tabel een paar vervoegingen van werkwoorden:
| Persoonsvormen: | |||||||||||
| drage | droge | gaon | gónge | ||||||||
ik
|
draag | droog | gaon | góng | |||||||
dich, de
|
dreugs | droogs | geis | góngs | |||||||
hae, het
|
dreug | droog | geit | góng | |||||||
weej
|
drage | droge | gaon | gónge | |||||||
geej
|
draag | droog | gót | góngk | |||||||
zeej
|
drage | droge | gaon | gónge | |||||||
| (dragen) | (droegen) | (gaan) | (gingen) | ||||||||
| hebbe | heije | mótte | móste | ||||||||
ik
|
heb | hej | mót | mós | |||||||
dich, de
|
haes | hejs | mós | meus | |||||||
hae, het
|
haet | hej | mót | mós | |||||||
weej
|
hebbe | heije | mótte | móste | |||||||
geej
|
heb | hejt | mót | mós | |||||||
zeej
|
hebbe | heije | mótte | móste | |||||||
| (hebben) | (hadden) | (moeten) | (moesten) | ||||||||
| wille | woele | weite | wóste | ||||||||
ik
|
wil | woel | weit | wós | |||||||
dich, de
|
wils | woels | wets | wós | |||||||
hae, het
|
wilt | woel | wet | wós | |||||||
weej
|
wille | woele | weite | wóste | |||||||
geej
|
wilt | woelt | wet | wós | |||||||
zeej
|
wille | woele | weite | wóste | |||||||
| (willen) | (wilden) | (weten) | (wisten) | ||||||||
Aanwijzende veurnaamwoorden ‘dae, die en det’:
dae man (die man)
die vrouw (die vrouw)
det verke (dat varken); maar ook bij verkleinwoorden: det menke, det
vruiwke, det verkske.
’t Vragende voornaamwoord is ‘wae’.
Bijvoeglijk naamwoord:
In ’t Blièricks laten we soms de -e vervallen, die in ’t ABN wel gebruikelijk is:
un gój vrouw (een goede vrouw)
ut elderlik hoès (het ouderlijke huis)
un roèj neus (een rode neus)
Wederkerig voornaamwoord elkaar wordt niet gebruikt:
weej hebben ós getróffe op straot – (we kwamen elkaar tegen op straat)
dao mótte de luùj ónderein euver praote – (daar moeten mensen met elkaar over praten)
ze zote gezellig beejein – (ze zaten gezellig bij elkaar)
Onbepaald lidwoord:
eine / unne / ‘nne man – een man (mannelijk)
ein / un / ‘n vrouw – een vrouw (vrouwelijk)
ein / un / ‘n verke – een varken (onzijdig)
Verkleinwoorden zijn altijd onzijdig, dus gebruiken we hier ‘ein’.
Bepaald lidwoord
het / ut / ‘t : wordt gebruikt bij onzijdige zelfstandige naamwoorden;
de / d’n : in combinatie met vrouwelijke en mannelijke zelfstandige naamwoorden
en met meervoudsvormen van zowel het-woorden als de-woorden.
Wanneer ieë en wanneer ieje?
ieë Bij woorden met één lettergreep, voorbeelden:
ree rieë
twee twieë
ieje Bij woorden met méér dan een lettergreep, voorbeelden:
rijden rieje
snijden snieje
Enkele woorden uit het Frans:
In de loop der tijd hebben woorden uit o.a. het Frans, Duits en Bargoens het Blièricks verrijkt. Daarnaast duiken vele nieuwe leenwoorden op o.a. computer, televisie. Deze worden op identieke wijze geschreven, behalve als die op zien Blièricks echt anders worden uitgesproken (kómpjoeter, tillevisie). Enkele voorbeelden uit het Frans:
vork – verkèt (fourchette)
krant – gezèt (gazette)
God verdomme – nondedjuu (nom de Dieu)
varken – kuùs (cochon)
herinneren – rappelére (rappeler)
postbode – facteur (facteur)
mevrouw – madam (madame)
ómp en paar – unpair/pair (oneven/even)
Tenslotte:
- Wees niet te flauw met 'se' (dich), bijvoorbeeld: hebs se, wils se, kumps se
- De 'sj' komt weinig voor in het ABN (sjorren, sjoelen), maar regelmatig in ut Blièricks: b.v. sjiek, besjeftige
Jan Titulaer, 31-12-2019
[1]
Schriftteken dat boven een letter gezet wordt ter aanduiding van de uitspraak
(ë, ê, è, é).
[2]
Mag in het Nederlands op een klinker geplaatst als deze anders moet worden
uitgesproken en dat niet uit het zinsverband blijkt.
