Baeje met de raoze zusters

’t Vaer van Baolder nao Steyl leet aan, de klep velt hard op de opriejstrook en schuùf effe door. Ik wach toet de minse d’r aaf zien en loup links veuraan nao de reling. Veur mich aan de euverkant van de Maas leet ut statige kloeësterdörp op Steyl in ’t winterzunke. ’t Is ièrste kersdaag en ik ben op waeg nao de raoze zusters. Vanmiddig bin ik effe allein en luuster naor de geluùde um mich haer. De Maas is hoeëg en kloets wild taege ’t vaer aan, d’n dieselmotor brómp zachjes ónder mien veut. Hoeëg in de lóch huùr ik ‘kroeë-kroeë-kroeë’, unne troep kroeënekrane trek in V-vorm nao ’t zuuje. Zal ’t de kómmende tièd dan toch gaon vreere?

De jas stevig toe en doorloupe euver de Kloeësterstraot nao ’t Heilige Geis-Kloeëster van de raoze zusters. De deur geit zwaor aop, d’r zit nemus in de stiltekapel, de stilte en de rös euvervalle mich. Stilte kin sóms beklemmend zièn, maar in dit geval is stilte gans natuurlik en rösgaevend. Ik gaon in de veurste bank zitte, hielemaol rechs. ‘n Paar maeter veur mich doemp un ièzere hek op, as se d’r good nao kieks óntdek se d’r allemaol aope gewerkde kruutse in, hièl apart. Maar ut sluut de stiltekapel kómpleet aaf van de zusters in de kerk, 't mak ze echte slotzusters dus. ’n Paar maeter achter det ièzere hek zit un aldere raoze zuster te baeje. Doeëdstil, de witte kap velt moeëj euver det raoze kleid wat ze druuëg. ’t Is un vlièmstrak gestreke kleid, en zelfs de ploeëje valle moeëj. Tösse ós twieë in zit neet allein det ièzere hekwerk, maar dao leet ouk un kribke met un kiendje Jezus, hièl gewoeën op de kalde vloer en hièl schaemel tegelièk. Links taege de moor steit un Mariabeeld op unne sokkel, zoeë half in de moor. Veur 40 cent kin se un waxine-lichje opstaeke, ik doon unne euro in d’n offerblok en staek d’r twieë aan. Ein vur emus dae doeën beej mich steit en ein veur emus wat wiejer weg oèt ós kringske.

Ik gaon weer zitte en kièk nao die raoze zuster. Veur wae zal die baeje? Wao zal die aan dinke? Eigelik duit ze nemus kwaod, maar of det baeje waal zin haet? Ik doot de ouge toe en besloèt dreej ónze-vaders en dreej wees-gegroetjes met eur mei te baeje. As ik de ouge weer aop doon is d'r niks veranderd, ’t blief muuskesstil. Alhoewel, ik bin röstiger gewaore want ónder ’t baeje dink se nerges aan en det mak diene kop laeg. ’t Veult good. Ik doon nag ein twieëde sessie: ik sloèt de ouge en baej dreej ónze-vaders en dreej wees-gegroetjes. Zièr waarschienlik neet met de raoze zuster met-euver bedink ik mich, want ik weit neet in welk tempo die baejt en meschiens is ’t waal ein Pruuzin.

‘Tingelingelingeling’ geit hièl zachjes un belke. De raoze zuster steit op en schrijdt weg. Un nieje raoze zuster schuùf euver de vloer nao veure, ze is un stök jónger. Ze geit stokstièf op de kneen zitte en bewaeg inens neet mièr. Zoeë geit det alsmaar door, achterein, daag-in daag-oèt, 24 oor aan ein stök. Nao nag ein paar blökskes ónze-vaders en wees-gegroetjes veul ik mich hielemaol zen, hièl óntspanne en unne gans laege kop. Ik loup hièl stil nao boète en blièf effe op det bordesje staon veur de deur. ’t Is stil maar toch huùr ik wat kleine geluùdjes, un veugelke, de Maas wièd op d’n achtergrónd. Röstig wandel ik truuk nao ’t vaer, ik loup achter un zich straevelend alder Duits echpaar aan. Ik staek de waeg euver en loup effe stevig door, want det gestraevel kin ik noow effe neet gebroèke.

Op ’t vaer truuk nao d’n Baolderse kant kièk ik nag eine kièr um. ’t Zunke schiènt neet mièr, maar ‘t kloeësterdörp op Steyl leet d’r prachtig beej. Twièfel euvervelt mich, mót ik det noow zeen as ein euverblièfsel van det verguisde Roeëmse laeve. Wao de minse taegeswäördig zich zoeë taege aaf zette? Of zien det de gróndleggers van ós autochtone christelikke westerse beschaving. Wat door die nieje allochtone minse zoeë aangevalle wuùrt? Ik weit ’t neet, en det mak idderein ouk maar veur zich zelf oèt. Ik meus ouk inens truuk dinke aan det bómvolle Sint-Pietersplein vanmorge beej dae Paus, dae eigelik niks zinnigs te zegge had. Ik mót dinke aan die stiltekapel, ik waas d’n enige veur ’t ièzere hek en achter det tralie-hek die enige zwiègend baejende raoze zuster. Waas det zinnig?

’t Deej mich effe good, det eurke op bezeuk beej de raoze zusters. Ze zegge dan waal niks, doon nemus kwaod en baeje 24 oor aan-ein-stök veur ós allemaol. Ik heb maar hièl efkes mei gebaejd, mót kinne, daen eine kier per jaor op ièrste kersdaag.

De heufs neet te gluive, allein te dinke aan wat kersmis eigelik is . . . .

Weg met het ?

Ik hoord van de waek det un ‘allochtoonse’ schrièfster unne column geschreve had met de titel: ‘weg met het’.

Veur allochtone is det allemaol vuùls te ingewikkeld: ein kukske, het water, d’n euverkant. Dus kwaam zeej met un veurstel um alle lidwäörd truuk te bringe tot allein ‘de’. Veurtaan spraeke we veur ut gemaak van ós nieje landgenote euver: de kukske, de water en de euverkant. Simpel toch, maar allein van Dale schuùf neet en held nag effe paol.
Tuurlik mós ik dinke aan det pissträölke det aafgeloupe jaor ouk euver ós Blièricks is gekómme. Heb altièd gedóch det iddere taal un laevende taal is en det veranderinge zich geleidelik óntwikkele, röstig aan op ut ritme van de generasies, zachjes kabbelend wie de Majjem op unne zwoele zomerdaag. Nae, noow mótte inens alle diakritische teikens verdwiène. Ge weit waal, die teikens die baove, ónder of door letters waere gezatte um de oètspraak nag doeënder te benadere.

Gewoèn alle blaedjes mótte van d’n boum, en allein die alde knuup weite nag wie se ut mós oètspraeke. Heb nag ièrs ózze streektaalfunktionaris unne mail geschreve, maar dae wós gelökkig van niks. Toch zat ut mich aan ’t dinke, wie zuùt ein körsverhäölke d’r straks oèt?

De tevreje mins
De waas kald, dae nach. De iezige wind joog de snieje um de oeere en de minse die nag boete ware spoojde zich. Thoes borde de veur in de kachel. De taofel waas gedek, de kerse borde, de waas kersnach. Maar de inkele mins leep door de verleechte straotjes. Ziene rok waas gebaoge en hae leep door de kelt, zonder te weite wao haer. Nemus wachde op um. De hundje leep achter ‘m aan, met um zien nekske de halsbendje met de ster.
De mins dreide zich um, zoog de hundje en zien ouge begoste te straole:
'Bis se de waeg kwiet? Dan kinne we baeter beejein blieve!’. Doeen beejein onder de takke van de groeete spar pakde de mins de stok broeed en sneej de in twiee. Maar de wind floot nag fiener naeve de oeere en ut begos nag harder te sniee. 
'Kom’ zag de man, en zat de kraag van ziene alde verslete jas umhoeg, ‘laote we in die hut gaon schule’. Ut waas lekker werm in de struuje, en inens klonk de stum: ‘Schrik neet en loester, ik bin genne hond, maar unne tovenaer’.
‘Dich, unne tovenaer?’, zag de alde man verwonderd.
‘Jao. Vanaovend heb ik mich in unne hond umgetoverd, um daegene dae good veur mich is te beloene’, zag de tovenaer. ‘En dich bis de enigste dae good veur mich waas, zeg mich wat diene leefste wins is, en ik zal um vervulle’.
‘Ik wil gen groeete dinger en hob eigelik niks nuuedig’, zag de alde man, ‘maar ik hob waal altied unne hond wille hebbe’.
Hiel vruueg de volgende daag verleet de alde man de hut um wiejer te trekke. En ziene nieje vrind, de hundje, sjokde achter um aan.

'Nou leef minse, det vond ik vuùls te kaal, daorum doon ik d’r ein ech Blièricks körsverhaol achteraan.'

'n Blièrick körsverhäölke

’t Gebeurde op 24 december 1667, al daag lang waas ut ech gemein ozelig, en de scherpe wind sneej dich in ut gezich. De letste twieë nachte had ’t un dun läögske gesnieëd. Blièrick loog te straole ónder ein hièl dun wit lake, allein ónderbraoke door ut dónker slingerende lint van de Maas. Ut waas röstig op ut water, de meiste schippers loge thoès in de have.

Beej de Staay loge dreej gekoppelde schepe aan de wal, gelaje met kalk en leie met bestumming Grave. Un woeënscheepke met un kleine roef, dao achter unne ponton en dao weer achter unne nag kleinere vleeger. Dae numde ze zoeë, umdet met vare baove in de mas un klein veerkentig zeil hóng. De maasschipper Lei Ragay dörfde neet wiejer te vare. Zien vrouw leep op ut lets en loog in de kleine roef van twieë beej twieë maeter. Ze kós neet mièr mei helpe en allein met dreej buuëtjes, det ging neet. De schepe loge d’r al un paar daag en wie ik stiekem ging kièke had ik de vrouw hure bäöke. Ikke bin Baerke Versmisse, miene pap is vaerman, brouwer, boer, herbergier en d’n baas van de Staay. Wie unne gek rende ik nao hoès en zag taege ós mam:

‘Maham, die vrouw van dae schipper leet te bäöke . . .’.

‘Ik gaon zoeë waal ens kièke’, zag mien mam, vaegde zich de hand aaf aan de scholk en spoojde zich nao d’n ièrste boeët. Effe later kwaam ze truuk en leep metein nao ózze pap:

‘Goris, we mótte de kleine paerdstal vreejmake en niej vers hui d’r in legge, we mótte die twieë minse helpe’. Ózze pap hoord’aan eur stum det ut meines waas:

‘Ik gaon metein Katrien, kóm Baerke de mós mich met helpe’. En same makde we de kleine stal klaor, dae vas aan ós hoès loog. Ós eige twieë paerd, ózzen os en aezel snapde d’r niks van. Dao loog eure laege stal met oètdagend schoeën hui, en zeej mochte d’r neet mièr in. Wie we net klaor ware, kwame ós mam en dae schipper al gehäös aangeloupe. Gans volgepak met daekes en aetesgerei oèt d’n boeët. En die erm vrouw heel met allebei eur hand d’n dieken boèk vas en strómpelde d’r kreunend achteraan.

‘D’r oèt geej’, zag ós mam, ‘weg oèt dae stal, ut kin neet lang mièr deure. Goris, zets dich unne kaetel water op’. Ózze pap spoojde zich e-weg en ós mam richde de stal in as tièdelike slaopkamer. De vrouw woord veurzichtig taege de werme moor aan gelag en aafgedek met daekes. En Lei Ragaij stónd d’r wat ónbenöllig en beteuterd beej wie mien mam ouk-nag-ens taege um zag:
‘Waorum bis se neet um hölp kómme vraoge? Dien vrouw kin toch ónmeugelik bevalle in det kalde nate hok op diene boeët’. Inens begós de vrouw te schrieuwe en ‘t heel neet op.
‘Stil maar vruiwke, ut kump waal good’, zag ós mam, en taege ós: ‘Weg geej, gót maar in de herberg aafwachte, en zeg det dien vader zich spoojt’.

Binne in ózze herberg wachde we in spanning aaf, allein Lei batterde wie unne krolse kater haer-en-truuk door de kamer. Ut leek waal ore te deure. Inens huurde ik door de moor ’n kiendje kriète ‘waehh . . waehh . . waehh’. Lei en miene pap huurde det ouk en ze vloge de deur oèt nao de stal. En dao loge ze same in ut hui, ut jónk meuderke kletsnaat bezweit met un klein kiendje op d’n boèk. Ós mam wasde eur hand in de kaetel water en straolde: ‘Ut haet good gegaon, ut is un schoeën dochter’. De schipper veel bijna op zien vrouw van gelök en ik hoord’zien vrouw zegge:
‘Ut kump Katrien te heite, nao de vrouw van de herbergier’.

En wie det vruùger waas, un paar oor later woord ut kiendje al geduip. Ós mam had ut kiendje good in doke gewikkeld op euren erm, en ónder eure wieje keep gestop. Zeej leep veurop, ózze pap en Lei Ragaij dao achter aan, en dan ik weer op gepaste aafstand. Zoeë lepe we euver ut liènpaad naeve de Maas nao ’t Lambertuskerkske beej de Helling. Pastoèr stónd aan de kerkdeur en zoog ózze pap:
‘Amay Goris, hedde un kerskiendje gekrege’.
‘Nae menièr pastoèr, det is van deze schipper, we kómme um te duipe’.
‘Uh wel zunne, dan kómde gullie maar flot binne, dao is ut baeter as boète’. Ózze pastoèr hoot Pontanus, maar eigelik van hoès oèt Jan Verbrugge, en det waas unne Bels oèt de buurt van Averbode. En daorum praode hae zoeë raar.

Ut kiendje waas hièl braaf en woord geduip en ge-aolièd, en dao nao officieel ingeschreve as Catharina, dochter van Leonardi Regaij en Catharina Spanjaerts. En as getuùge Godefridi Versmisse en Catharina Brumioul, mien elders. Wat ware ze gruuëts.
Wie pastoèr ós de kerk oèt leet, waas ut al stikkedónker boète. Maar ut liènpaad waas good te zeen door det dun läögske snieë. Ikke leep weer gans achteraan, daoveur miene pap en de jónge vader. En veurop ós mam met klein Ketriènke, en ós mam zóng un hièl moeëj kersliedje:
‘De herderkes lage beej na-ha-hachte, ze heie de schäöpkes geteld’. Rechs veur mich doemde de kóntoère van de stadsmore van Venlo op, ik telde 14 brandende fakkels die eur flets leech aafgove aan de 14 steine taores van de vesting. Wie we de Staay naderde zoog ik links in ut veld twieë brandende fakkels, links en rechs naeve de paort van Fort Sint Michiel. Ut waas helder daen aovend, we zoge doèzende sterre aan d’n hemel wies aan Straole en ik zoog ein hièl heldere ster:
‘Kièk pap, dao steit de ster van Bethlehem’.
‘Nou, gekkie, loup maar door met diene kwats. Dalik lees se op diene snufferd’.
Beej de Staay aangekómme, lepe ós mam en Lei metein door nao de stal. En ik achter miene pap aan, wie we aan de andere kant van de Majjem hoorte rope:
‘Vaerman, meuge we euvervare . . .’. Ózze pap knoterde det ut vlegende vaer neet ging met kersaovend, maar ja, ózze pap leet noeëts emus staon en we schravelde same nao ut vaer. Haos aan d’n andere kant zag miene pap hièl druùg:
‘Noow zal se ut höbbe, dao staon de dreej wièze oèt ut oeëste. Maar waal verkleid as dreej Staatse soldaote van ’t Fort met un stök in de kloeëte’. Ze woorte netjes euvergezatte en pap zag taege eur:
‘En zoeë metein röstig aan geej, want d’r is zoeë juus un kiendje gebaore beej ós’.
‘Aohhh vaerman’, zagte ze met dreej man tegelièk, ‘meuge we hièl effe kiendje kièke?’.
‘Det is good, maar dan waal netjes gedrage anders meld ik ut aan de goeverneur’.

En zoeë lepe we hièl röstig de stal binne. Ketriènke loog in witte deuk gewikkeld in de met vers hui gevulde ruif van ós paerd. De jónge elders loge doeën beej-ein taege de werme moor, en keke mekaar deep gelökkig aan. Achter de ruif stónde ózzen ós en aezel te kièke nao det klein kerskiendje, det eure voorbak in beslaag had genaome. Det wónderschoeëne plaetje woord umfloers en beschene door ut zach-gaele leech van ós aolielamp. De dreej wièze oèt ut oeëste stónde twieë waeke te vruùg met aope mónd te koekeloere. Dreej groeëte ruige kaerels, óntroerd door dit kleine kiendje. Eine pakde un paar duite oèt zien tes en lag die beej ut kiendje aan de vutjes, d’n twieëde bleef neet achter en d’n derde greep unne verse mik van ónder ziene soldaote-keep en lag dae in ut hui. En geruùsloos verdwene ze in de richting van ‘t Fort.
Ózze pap en ikke lepe truuk nao de herberg. Zjuus op ut moment det we de deur aope makde, begós de klok van die kleine Lambertuskerk te luje: 'Bim - Bam - Bim - Bam'.

‘Zalig kersfiès Katrièn’, zag miene pap.
‘Unne gezaegende kers veur alle minse van Blièrick’, zag ós mam.
‘En ouk van mich’, zag ikke en veulde mich dae nach de groeëtste bófkónt van de ganse waereld.

Ós Blièrick(s)

Dinke aan Blièrick mak mich bliej. We mótte neet te vuùl näöle euver det ’t vruùger allemaol baeter waas, ik geneet gewoeën van de moeëje dinger die d’r van vruùger zien bliève hange in miene bums. Klasjenere met alde Blièrickse luuj mak mich weer effe gelökkig, mien eige modertaal te huùre en te kinne praote. Maar wao zit ‘m det noow in? En ech minse, ’t zièn toch ech de hièle kleine dingskes die ’t um doon. ’n Stripke op ’n letter nao links, ’n stripke nao rechs of twieë puntjes d’r baovenop. 

As ik weer ‘s in ’t dörp bin, dan wandel ik aaf-en-toe röstig ’n rundje Kloeësterstraot, Póntanusstraot, Maasbreesestraot en Steegstraot. Mièr is ós dörp eigelik neet, maar dan bin ik weer effe thoès. Ónderwaeg zeen ik det ’t dörp zien erm oètstrek nao de wieje umgaeving. De Laan, de Broekstraot, ’t Nieborgs, d’n Bokenderwaeg, d’n Breetsewaeg en d’n Baoldersewaeg. Allemaol van die hièle alde waeg wao euver ieuwelank de minse nao ’t dörp toe kwame of weer nao hoès ginge. Sóms met de tasse vol baodschappe, sóms met un stök in de hakke. 

As ik kièk op de landkaart, dan zeen ik det Blièrick wuùrt um-ermp door ’t nag landelikke Hou-Blièrick, Euverkaore, d’n Bokend en ’t volgebouwde Brook. Op ansichtkaarte van Blièrick zeen ik de schaarse euvergebleve monumente as Sur Meuse, de Pastorie, de Watermeule, ’t Canal du Nord of ’t Raodhoès aafgedrök.

Maar as ik weer Blièricks huùr praote, mak niks oèt wao, sóms zoeë maar erges op ’n terrasje, det mak mich bliej. Geej zult det ouk waal hebbe, as ge minse ós Limburgs dialek huùrt praote. Dan zeg ik taege mien vrouw: ‘Det zièn d’r oèt Zaerum, oèt Remund, oèt Haerle of wat wiejer oèt Mestreech’. Zelfs huùr ik ’t verschil tösse ‘t Venloos en ós eige Blièricks. Die van Venlo wille dich korteraaf wat zegge, zoeë van: ‘Kums tich fan Fenlo, hup tan’. Det klink wat korter, wat vrechter, zoeë van retteketet, die höbbe gen laesteikes nuùdig. En die van Blièrick wille dich wat vertelle, die zièn ’n stökske op waeg nao Mestreech. Det mak ’t Venloos neet minder, zeker neet. Idderein helt van zien modertaal. Maar ’t Blièricks luuet de wäördjes danse in miene kop, d’r kump unne glimlach op mien gezich, ik waer effe gelökkig. Maar wao zit ‘m det noow eigelik in? 

As we ’t Venloos Waordebook aopeslaon, dan staon dao allemaol bekinde wäördjes in. Nou ja, d’r zièn nag waal wat wäördjes die se mis, en die meschiens nag allein in d’n Bokend of in Hou-Blièrick waere gebroek. En toch is d’r verschil. ’t Limburgs besteit oèt ’n rièk palet aan vuùl kleurige dialekte. En idder dialek, iddere taal is oeëts erges begós as gespraoke taal, pas later kwame d’r spellingsregels en toen woord ’t ein geschreve taal. En dao geit ’t noow meistal fout, d’r mót water beej de wièn waere gedaon. Sinds maart 1997 is ’t Limburgs officieel erkind as minderheidstaal ónder ’t Europees Handvest en in 2003 haet de Raod veur ’t Limburgs spellingsregels opgesteld. ’n Geweldige, bijna ónmeugelikke, taak um al die bónte kleure van det wièdse palet te vange ónder dezelfde regelkes. Laote we ’s kièke wat d’n dieke van Dale d’r van zaet. We laeze det spelle ‘uit letters vormen’ is, en ein letter is ‘een teken bij het schrijven gebruikt om een taalklank of een verbinding van klanken aan te duiden’. Dus as we Blièricks wille schriève dan mót det zoeë good meugelik in de gooje klankkleure benaderd waere. Want d’r is toch ein groeët verschil tösse ein broèd (bruid) en ’n broeëd (brood), en ouk tösse druùg (droog) en druueg (draagt). En wat te dinke van ‘mien bóttramme zièn in de snieë gevalle’, leefs dreej verschillende ie-s in eine zin. Door ’n letter of ‘ne lettergreep ietskes op te rekke kriège we ’n gans andere beteikenis. Hièl moèj is ’t verschil tösse èrm en erm, de huùrs duùdelik ’t verschil in oètspraak tösse einen èrm (iets mièr opgerek) en twieë erm (korter). En det is beej mièr wäörd, zoeë as met ós ónderdane: ein beìn en twieë bein. 

D’r zièn geregeld discussies euver ’t al dan neet weglaote van die verschillende laesteikens, zelfs des se Blièrick as Bliërick of as Blierick mós schriève. Maar we mótte niks! In mien verhäölkes probeer ik zoeë good meugelik de spellingsregels van de Raod veur ’t Limburgs aan te halde, maar vind ik waal det van Dale ouk groeët gelièk haet. En dus gebroèk ik de letterkes as: ‘tekens bij het schrijven om een taalklank of een verbinding van klanken aan te duiden’. 

Ik haop det ge mich blièf toestaon wie ik mien modertaal schrièf, en laot de letterkes neet retteketet oèt ’n ald tiepmesjièn aan óch veurbeejgaon, maar laot ze danse as ’n verfpenseelke op ós schoeëne Blièricks schilderieke.

Tjeu Berden, een bijzondere Blerickse zoon

Mathieu Berden [1](1909-1986) is geboren op 20 mei 1909 in Blerick als zoon van Joannes Hubert Berden en Maria Petronella Titulaer.

Tjeu overleed op 7 maart 1986 in Maastricht. Zijn ouders woonden op de Pontanusstraat 18, z’n vader was winkelier, landbouwer en kaasboer. Daarnaast was zijn vader gemeenteraadslid van Maasbree, en later ook van Venlo. Tjeu had twee broers: Piet en Jacques, en drie zussen: Tine, Gertruda en Cato. 

Na de middelbare school brak een onrustige periode aan, wat ging hij verder doen? Er was nog geen School voor de Journalistiek. Tjeu ging voor die tijd heel ongebruikelijk zomaar op reis. Hij trok door Europa en het Midden-Oosten. Hij woonde zelfs kort op Sicilië. Op 12 mei 1934 verschijnt een stukje in het Blièricks van zijn hand in de Limburger koerier: ‘Geheim van de Tangkoel’. Vanaf 1936 verschijnen zijn teksten regelmatig in de Nieuwe Venlosche Courant. Van juli tot december 1937 maakte de 28-jarige Tjeu samen met zijn vriend Herman Steijlen een avontuurlijke reis naar de toearegs in Lybië, onderweg schreven ze samen reisverslagen voor de Nieuwe Venlosche Courant.  

Maar in 1939 vond vader Berden toch dat zijn zoon eindelijk eens serieus aan het werk moest. Hij regelde voor hem een betrekking op de gemeentesecretarie van Maasbree. De overgang van het reizende leven naar het gemeentelijke kantoor was (natuurlijk) niet zo’n succes. Na de Duitse inval haalde vriend en streekgenoot Mathieu Schmedts[2], de latere hoofdredacteur van Vrij Nederland, hem naar de Schweizerische Press Telegraph, een zogenaamd neutraal Zwitsers persbureau, waarvoor hij in 1941 correspondent werd in Berlijn.  

In het oorlogsjaar 1943 verscheen het boek ‘Journaal van een woestijnreiziger [3]’. Het was het verslag van de expeditie, die hij had gemaakt samen met zijn collega en plaatsgenoot Herman Steijlen (1910-1944). Het tweetal reisde met een motor gesponsord door de firma Cyrus. De tocht ging van Venlo naar Ghat, een oase diep in de Libische Sahara. Het boek is geschreven in de vorm van een terugblik op zijn reis in 1937. Pas op pagina 59 komt de lezer erachter dat de reis al in 1937 heeft plaats gevonden. En de twee reizigers ‘waren slechts dagbladschrijvers, journalisten van de binnenbrandjes-afdeeling, persrapaille. Doch eens per jaar overviel ons een niet te stillen onrust en dan lieten wij plotseling de binnenbrandjes branden, de kiesvergaderingen vergaderen en de jubilarissen jubileeren’.  

De oorlogsjaren bracht Tjeu in Berlijn door als buitenlands correspondent totdat hem in de zomer van 1944 de grond te heet onder de voeten werd – stiekem boodschappen de wereld in smokkelen was bij de Nazi’s niet populair. Uit zijn dagboekaantekeningen blijkt dat zijn journalistieke werk in Nederland resulteerde in artikelen in de Volkskrant en de Telegraaf. Hij had aan zijn tijd in Berlijn in die jaren veel goede contacten overgehouden. In Schin op Geul werd hij eens voorgesteld aan een oudere Duitse heer: ’Ich bin der gesamtdeutsche Ernst’ stelde die zich voor. Het was Ernst Lemmer, Bundesminister für Gesamtdeutsche Fragen, een goede kennis uit de oorlogsjaren en toentertijd collega van Tjeu. Later die avond zijn ze samen een biertje gaan drinken bij Frans Coumans in Schin op Geul, voor Tjeu een dagelijkse routine (altijd drie pils). De minister dronk vrolijk mee.  

Na zijn vertrek uit Berlijn dook hij onder in de Eyserhof (Eys), de boerderij van schoonvader van der Linden. Bij de bevrijding is hij met de Amerikanen meegetrokken als medewerker bij het onderdeel voor psychologische oorlogsvoering. Als zodanig verzorgt hij via Radio Luxemburg radio-uitzendingen voor krijgsgevangenen en dwangarbeiders in Duitsland en andere bezette gebieden. Op 4 mei 1945 krijgt hij dan de primeur van zijn leven: de capitulatie van Duitsland. Hij was de eerste journalist die dit nieuws aan zijn landgenoten kon melden, ’s avonds even voor negen uur, in pyjama en op zijn pantoffels.  

De oorlog is voorbij en Tjeu wil schrijver worden. Zijn vrouw May was daar tamelijk cynisch over: ‘Hij had toen het meest geniale idee van zijn leven, voor zichzelf beginnen en de kost verdienen met het plegen van literatuur. Dat kwam er op neer dat hij anderhalf jaar heeft zitten wachten op inspiratie en dat hij intussen het geld opmaakte dat we kregen toegestopt van onze ouders’. In die tijd schreef hij wel de novelle ‘Margraten, Holland [4]’, in eerbiedige bewondering opgedragen aan alle dode helden van het negende Amerikaanse leger  en aan alle Amerikaanse moeders die  deze helden hebben voortgebracht.   

Na deze woelige voorgeschiedenis verzorgde Tjeu reportages als redacteur van de Gazet van Limburg, zoals de krant toen heette, al noemde men het de ‘gezet van Mestreech’. Zijn nieuwe baan sloot aan bij zijn vroegere ervaringen: hij zat ongeveer twee keer per week in het buitenland. Nauwelijks terug en dan weer weg. Reportages over de meest verschillende onderwerpen. Maar na het verlies van zijn wilde haren werd hij vaste man voor de rechtbankverslaggeving, een bezigheid die hij ook nog na zijn pensioen voortzette. Hij deed dat werk ontzettend graag omdat hij genoot van de confrontatie met de totale diversiteit van mensen voor de rechter.  

Van 1957 tot 1972 woont Tjeu met zijn gezin in Schin op Geul (Schin). Mathieu Berden was in het dagelijkse dorpsleven toch een beetje apart. Uiteraard door zijn beroep, kranten-redacteuren kom je niet iedere dag tegen. Ook in zijn dagelijkse doen en laten was hij een min of meer artistiek buitenbeentje. Maar in ieder geval vriendelijk en sympathiek, belangstellend voor alles en iedereen. En in de loop der jaren ging hij er echt bij horen. Hij werd een vertrouwd dorpsfiguur. En ook al woonde hij voorheen elders, Schin was hem al lang vertrouwd en geliefd. Een fragmentje uit een brief die Tjeu in 1953 vanuit New York aan zijn vrouw May schreef : ‘Voor geen goud zou ik hier willen leven, in dit land, waar maar één wet geldt: geld, geld en nog eens geld. De levensstandaard is hier ontzaglijk hoog, maar iedereen heeft ook alleen maar tijd om voor deze levensstandaard te werken. Mechanisatie heeft de geest gedood. Ik geef heel New York cadeau voor Schin op Geul’. Dat was dus enkele jaren voordat hij in 1957 naar Schin verhuisde.   

In 1958 begon hij ook met zijn ‘Dagboek van Sjefke’, een meer dan populaire column over dagelijkse besognes, waarin zijn vrouw als ‘Philomeneke’ figureerde. Zij was de betweter, die zijn mopperende kritiek op tegenvallende dingen des levens pareerde. Zijn dagboek was ‘het ventiel van zijn ochtendhumeur’, zoals zijn collega het in zijn afscheidsartikel formuleerde, vol wijze grapjes, stokpaardjes, preekjes en knipoogjes. Eenvoudige maar eerlijke wijsheden waren dagelijkse kost. De illustratie bij het dagboek was Mathieu Berden ten voeten uit, vanonder zijn alpinopetje door een donkere bril naar de lezer glurend. Hij had veel fans, dat bleek uit dagelijkse karrenvrachten brieven. Zelf had hij als verklaring voor de populariteit van het dagboek: ‘Misschien omdat ik schrijf over de heel gewone dingen, die vlakbij de mensen liggen’. Hij haalde zijn onderwerpen inderdaad uit zijn dagelijkse omgeving, zijn wandelingen door het dorp of zijn dagelijks korte bezoek aan het café van d’r Frans[5]. Zo was er zijn kribbig commentaar in het dagboek toen de dienstplichtigen van 61-1 in de carnavalstijd voor militaire dienst moesten opkomen en de eerste weken de kazerne niet mochten verlaten. Onafgebroken van 1958-1972 verscheen 15 jaar lang iedere dag op pagina twee van de Limburger zijn column ‘Het dagboek van Sjefke’.  

Hij verhuisde in 1957 naar Schin omdat hij vond dat hun twee pleegkinderen, Hans en Rietje Bartelet, de ruimte moesten hebben. Het huis aan de Geulbrug gaf hij de naam het ‘Oude Tolhuijs’ en de vroegere Dorpsstraat werd door zijn bemoeienis  omgedoopt tot Tolhuisstraat. Ongetwijfeld heeft hij historische bronnen gevonden waarop deze naamsverandering is gebaseerd, maar daar moeten we nog eens naar zoeken. In het dorp werd hij een vertrouwd figuur. Bij het mannenkoor Inter Nos werd hij in mei 1962 erevoorzitter. Dat hij dat niet alleen een erebaan vond bleek twee jaar later:  toen het koor een plaatsvervangend voorzitter nodig had was hij niet te beroerd om van november 1964 tot december 1966 deze functie te vervullen. Een ongebruikelijke, omgekeerde carrière.  

Overigens vond een latere bewoner van het ‘Oude Tolhuis’, in zijn nagelaten papieren een niet gepubliceerde tekst uit 1949, een novelle met de titel ‘Biecht zonder absolutie’. Het gaat over een uitgetreden priester, die in het dorp Meerburg kapelaan is geweest. Aan die tekst moet hij jaren later nog gewerkt hebben, want er figureren twee caféhouders in met de namen Piet van Weersch en Frans Coumans. En ene Piet Reneerkens is de ongelovige. Van zijn grote betrokkenheid bij het Zuid-Limburgse dorpsleven en de natuur van het Geuldal en mergelland heeft hij niet alleen kond gedaan in zijn krantendagboek. Zijn bijdrage aan het boekje ‘Valkenburg’ in de Zwarte Beertjes-reeks is wat dit betreft interessant. Onder de kop ‘Een zwerver vond rust’ geeft hij een interessante mening over het Limburgse landschap rond zijn huis aan de Geul. Hij heeft dit ook bij andere gelegenheden aangegeven. Veel gereisd en gezien, maar in Schin vind je steeds iets van het mooie van elders terug, niet te veel en te mooi, maar wel de essentie. ‘Het heimwee naar een andere horizont, die mij vroeger soms tot een kwelling werd, is hier gestild’. En in de zaterdagbijlage van de Limburger 4 mei 1974 staat in zijn  afscheidsinterview ‘Sjefke klapt zijn dagboek dicht’ over Schin: ‘Hij heeft in Schin op Geul gewoond – in een van de mooiste historische huizen van Limburg – omdat hij vond dat de twee aangenomen kinderen die May en hij hebben grootgebracht, de ruimte moesten hebben. Toen ze ‘uitvlogen’ ruilde hij het landleven voor een flat in de stad’.   

In januari 1972, toen de kinderen op eigen benen stonden, zijn Tjeu en May verhuisd naar een appartement aan ‘t Koningsplein in Maastricht. Ruim twee jaar later, op 4 mei 1974 neemt Tjeu na 25 afscheid als redacteur van de Limburger, maar hij bleef wel nog even schrijven. Hij genoot 12 jaar van zijn pensioen, in 1986 is hij overleden, May in 1989.  

En het geheim van de Tangkoel nam hij voor altijd mee.

---

[1] Met dank aan Frans Vanmeulebrouk; De Limburger 4 mei ’74  ‘Sjefke klapt zijn dagboek dicht’.  [2] Peter Mathijs (Mathieu) Smedts (Grashoek, 26 mei 1913 - Amsterdam, 11 augustus 1996), was een Nederlands journalist, schrijver en verzetsstrijder. Hij werd vooral bekend als hoofdredacteur van Vrij Nederland.
[3] uitgegeven in 1943 bij de Pelgrim in Eindhoven
[4] uitgegeven bij de Pelgrim in Eindhoven (1946); ook dit boekje is evenals het reisverslag door de Libische woestijn antiquarisch nog wel te vinden.
[5] Frans Coumans, de kastelein waar hij elke dag zijn drie pilsjes ging drinken

Ut geheim van de Tangkoel

geschreve door Mathieu Berden 

De geschiedenis, die zich róndum de Tangkoel in Hou-Blièrick haet aafgespeuld, is al zoeë alt, det zelfs de aldste minse van Hou-Blièrick zich d’r niks mièr van kinne herinnere. Toen ter tièd waar 't in Hou-Blièrick neet pluùs. Die ónveiligheid kwaam aevel neet van de kant van de inwoeëners zelf, maar van boète. Róndum umgaeve door duustere bös en dich kreupelholt, booj de umgaeving van dit kleine dörpke, wao de huùs wièd verspreid loge, ein prachtige schuùlplaats veur allerhand saort minse, die d’r belang beej hadde det nemend anders dan zeej zelf wiste, wao zeej ware. Veural zigeuners hele d'r zich gaer verborge. Zoeë deej op eine zekeren daag 't geruch de rundte, det'r wir ein bende zigeuners in d’n umtrek eur kampe hadde opgeslage. Dit niètje brach de schrik d’r beej de minse in, want ze wiste maar al te good, wat det beteikende. S'aoves in de kefees en in de keuke beej de kachel woord'r nörges anders euver gepraot. As die zigeuners einmaol aan 't plundere sloge, stónde ze veur niks. Met d’n engs um 't hert ging me dae nach nao bed. Wat ze gevrees hadde, kwaam oèt. D’n ièrsten daag gebeurde d’r niks, en den twidden ouk neet, maar dreej daag later waar d’r op eine nach op veer plaatse tegelièk ingebroake. 

‘Dao hebste 't al!’ zagte de boere ónderein, en in alle huùs woorte de släöj nog ens degelik naogekeke. De volgenden daag woord'r nog wet ergers verteld. Veer maond geleje had Kuëb van Wullemen-Ties met d’n aldste jóng van Grate-Driek ruzie gehad, die zoeë hoeëg waar geloupe, det Kuëb zien mets oèt de tes gehaold had en zienen taegestander in de kefee had doeëdgestaoke. Vanaaf daen tièd had nemend Kuëb mièr gezeen, maar idderein waar d’r heilig van euvertuùg, det hae zich örges in de bös verborge had. En noow kwaam dao in-ens Sjang van Kaevershoaf met de tiejing, det hae Kuëb gezeen hat en det hae aan ’t hoof stónd van de zigeunersbende. De vurrige nach, toen hae toch neet kós slaope van d’n hoos, waar hae maar nao boète gegaon, en hat 't toen met eige ouge gezeen. 

’t Ièrste, wao Sjang 't vertelde, waar beej Naat in de kefee, en umdet Sjang noeëts loog, móste ze um waal geluive en idderein hat'r de mónd van vol. Zónder wet te zegge hat Boer Tang ouk geluusterd. Nièdig japde hae aan zienen bitter, leet 't glaeske nag ens vol make en sloog 't met eine sloek nao binne. Det niètje euver Kuëb zoot um dwars. Destièds hat Kuëb met zien dochter Nel wille vreeje, maar hae had um veerkant de deur oètgekaegeld. Vanaf daen tièd had Kuëb as eine wildeman door Hou-Blièrick geloupe en taege idderein had hae gezag, det hae Nel waal kriège zoe, al mós hae d’r de hièle femielie veur euverhoup staeke. Ouk de ruzie met Ties van Grate-Wullem, die zoeë ongelökkig waar aafgeloupe, ging um Nel. Hae had Kuëb noeëts vertrouwd en daorum zoot hae noow waal ein bietje in de rats. Dae kael waar toet alles in staot. En as Kuëb werkelik met de zigeuners ónder ein daeke loog, zoe hae 't um lastig genóg make. Hae ging nao hoès, trok zien zóndaagse bóks aan en stapde nao Blièrick um de veldwachter te waarschuwe. Heejnao ging hae maar metein door nao de stad, koch zich 'n hièl zootje petroeëne en ein niej jachgewaer. 

‘Zoeë’, zag hae content toet zien eige, ‘Chris is noow alt genóg, dae jóng mót ouk maar lière schete, 't kan nag good van pas kómme’. Ut waar zakke-duùster, toen hae s'aoves um tièn oor thoès kwaam. De blinde veur de keukeraam ware neet dich, maar gen piekelke leech kwaam um taege. Die kinne toch nag neet nao bed zien, dach hae óngerös. Zoeë vlot as hae maar efkes kós leep hae door d’n haof, um door de achterdeur nao binne te gaon. De deur stónd aope en in 't hièle hoès waar 't zoeë stil as op 'n kerkhaof. De kós de muùs aan de zölderlet hure kratse. As ter maar niks gebeurd waar. Toen hae de keuke binne strómpelde, steet hae direk met ziene voot taege wet zachs. Hae boekde zich en begós 't van alle kante te beveule. Morju, dao loog eine mins! De schrik sloog um inens um 't hert. 

‘Vrouw’, reep'e zoeë hert as'e kós, maar d’r kwaam gen antwaord. Hae huurde allein wie de gedaante op de grónd zich prebeerde te bewaege. Veurzichtig schravelde hae nao de lamp op de taofel, höfde 't glaas van d’n brander en heel ein zwaegelke aan 't leemet. Ièrs hièl zwaak, dan in-ens hoeëg vlamde 't petroleumleech door de keuke. Op de grónd loge zien vrouw, ziene zoon Chris en de maag, alle dreej aan hand en veut gebónde en unne prop in de mónd. Razelend euver zien hiele lièf boekde Sjang zich nao zien vrouw. Gelökkig, ze laefde nag. Met 't broeëdmets sneej hae de touwe door en haolde de prop oèt de mónd. Stièf kroop zien vrouw rech-op en 't erme mins begós van alteratie te bäöke. Sjang wis neet hoe hae zich halde meus, zenuwechtig trok hae zien bóks op en beet zich op de lippe, det 't blood'r oèt spadde. Um neet te laote merke hoe bang, det'e waar, veel hae oèt as 'n botte hièp:
‘Lik toch neet zoeë te kuùme en zek lever wat'r gebeurd is’. Met hakke en brök vertelde ze toen hoe Kuëb met waal tièn zigeuners 't hoès waar binne gevalle, eur gegrepe en gebónde had en d’r met Nel van door gegaon waar.
‘Mien broèdsdeil kóm ik morgenach waal haole!’, had Kuëb gezag toen hae wegging. 'En dae kump morgenach zeker truuk’, lamenteerde ze.
‘Wat mótte we beginne, wat mótte we beginne!’ 

Dae nach deej boer Sjang gen oug dich. Zien vrouw waar de schrik alwir te baove gekómme en loog röstig te snörke. Hae kós gewoèn neet slaope. Den hielen tied dóch hae maar aan 't dreigement van Kuëb. Morgenach zoe hae dus truuk kómme um Nel zien broèdschat te haole, maar dao zoe hae um 'n stekske veur staeke. Stiekum stónd Sjang op. In dn eike kas, ónder 'ne houp kleijer, had hae de ièzere geldkis verborge en die waar op 't ougenblik baordevol. Die zoe hae waal ens efkes in veiligheid bringe. As 'ne deef kroop hae door de achterdeur nao boète. Unne hónd schrók wakker en leet ein nièdig geblaf huùre, maar boer Sjang trok zich heej niks van aan. Midde door ’t veld verdween hae in de richting van de Tangkoel.  

De volgende aovend hadde boer Sjang, ziene zoon Chris, de veldwachter oèt Blièrick en ein stök of vièf boere oèt d’n umtrek zich in de buurt van 't hoès op de loer gelag. De meiste hadde ein jachgewaer naeve zich ligge en luusterde gespanne nao idder geluùd. De maon had zich verborge achter dieke wolke en makde alles zoeë zwart, det 'ne schouwvaeger d’r nog wit taege gewaes zoe zien. 't Waar al wièd euver middernach en de bure begóste al te dinke, det Kuëb maar zoeë wet gesmoeld had, toen Chris, dae de jóngste ouge had, op-ens emend mende te zeen. Ouk huùrde hae op 'ne aafstand van 'n twintig maeter de dorre tekskes krake, zjuus asof emend d’r op trooj. Hae makde de andere heej op opmerkzaam en gespanne bleve alle ligge luustere. De gedaante, die zich zwaak aafteikende taege d’n duustere achtergrónd van de denneböskes, kwaam hoe langer hoe dichter beej, zoeë dich zelfs, det Sjang dudelik Kuëb kós kinne. 

‘Dae zoe van ein kalde kermes thoès kómme!’, dóch hae beej zien eige. Kuëb bleef ein ougenblik stil staon luustere, en 't leek waal, det hae zich um woe dreije. Toen Sjang det zoog, kós hae 't nimmièr oèthalde. Op-ens klónk'r ein schot. Kuëb waar aevel neet gerak en vluchde de veilige bös in. As 'n raozende vloog Sjang, alle veurzichtigheid vergaetend, op en woe um achternao. De veldwachter zoog hoe Kuëb stil bleef staon, 't gewaer aan de schouwer loog en veur de twidde kièr klónk'r ein schot door de stille herrefs-lóch. Deze kièr waar d’r waal emend gerak. Sjang had de volle lading in de bors gekrege en veel veureuver op de nate bleik achter zien hoès. 't Waar zoeë vlot gebeurd, det Kuëb, veur det emend d’r erg in had, weer in de bös verdwene waar.

Eine van de bure leep zoeë vlot as hae maar efkes kós nao d’n dokter, maar 't zoe nimmièr nuuëdig zeen. Inkele minute nao 't schot storf boer Sjang in de erm van Chris, zónder good beej verstand te zien gekómme. Op 't letste moment kwaam hae ein bietje beej en terwièl hae met zien hand in de richting wees van de Tangkoel, smiespelde ziene stervende mónd:
‘Ut geld in de koel beej de viefde . . .’, maar zien krachte begove um. 't Geheim van de Tangkoel noom hae mei in 't graaf. 

Wièd en deep lik in Hou-Blièrick nag altièd de Tangkoel, rech taegeneuver de kerktore van Tegele. Ze is zoeë deep, zegge de minse, det 'ne stein vièf telle nuuëdig haet om op de grónd te kómme. Kuëb is later toch gegrepe en Nel kós wir nao hoès gaon, maar ziene broèdschat waar weg. Dae mót dao örges ligge ónder 't zwarte water van de Tangkoel. Wao? Det wet allein boer Sjang, maar dae is doeëd en kan 't taege nemes mièr zegge. 

Dit is de legende van de Tangkoel, die al zoeë alt is, det nemes ze zich mièr herinnert. Of ’t ièrlik gebeurd is, weite we neet, daoveur is 't ouk 'n legende, maar in iddere legende schuùlt 'ne grónd van waorheid, en wae wet, wat'r nag oèt gehald woord, as 't goldmenke van Gennep heej ens ging vreute? 

(Limburger koerier 12-05-1934)

Opa kind ge nag ens vertelle

D’r waas ens un hièl leef wat alder stel, ze stónde bekind as Kuëb en Truuj van d’n Haammaeker. Maar de kleinkinder neumde eur altièd oma en opa Max, nao ut paerd det naeve eur klein huuske in de wei stóng. Kuëb waas unne zoon van Baan d’n haammaeker. Daen Baan makde van ut beste holt en ut soepelste laer de allermoeëjste hame veur de trekpaerd. De haam woord good sloètend um de nek van ut paerd gezatte, wao door ut mekkelikker de ker kós trekke. De hame van Baan ware waereldberoemp in Blièrick, en ware duùdelik te herkinne aan de greune en oranjese pluumkes. As versiering hónge d’r ouk nag van die kopere belkes aan. Ik zeen ut nag zoeë veur mich, as d’r unne voerman veurbeej kwaam met un paerd met zónne haam um, dan waas ut net of die belkes det liedje van de wortel-en-de-pin speulde. 

Truuj waas van de Steeg oèt Zaerum, maar det kós se gaar neet mièr huùre. Die sprook zoeë plat Blièricks as un döbbeltje. Det gold zeker neet veur eur mammedeikes, want det ware net twieë dieke bloomkuùl. Oma waas un hièl leef mins, en waas ut gelökkigste as alle kinder en kleinkinder in de gooj kamer beejein zote. Dan straalde oma van oeër wies oeër, en gleujde eur wengskes as ster-eppelkes. Ze hadde un klein huuske met un lieëg stroeëje daak aan de rand van ut dörp. De veurdeur zoot presiès in de midde, en de veels met de deur in hoès. Det wil zegge, de kwaams dan direk in de hoèskamer, die dan ouk gelièk de keuke waas. Un fornuùs op van die gebaoge puuëtjes, en unne grièze paolingstein met un blinkende kopere pómp d’r baove. Links ging se door ein lieëge deur nao ut slaopkaemerke en rechs nao de gooj kamer. Achter de gooj kamer loog de scheur, wao de paerdeker midde in stónd. Opa Max waas voerman gewaes, en kós gen aafschièd neme van zien paerd-en-ker. Boète in d’n haof stónd de holtere kispleej, det waas altièd spannend. De kis waas leechblauw geverf, en d’r zoot unne rónde deksel op met un holtere handvaat. Aan unne groeëte scherpe nagel in de ziewand had oma Max op grièphuùgte repe krante-pepeer gestaoke. Dao mós se dich de vot met aafvaege. 

Opa zoot altièd in d’n hook van de hoèskamer in ziene praos, en kwaam dao allein oèt as ut hoeëg nuuëdig waas. Achter um taege de moor hóng zien eige paerde-haam, det zien vader zelf gemak hei, en det hae zien laeve lank had gebroek. Onder daen haam hóng op grièphuuëgte zien dónkergrièze pet en zien pièperekske. Opa Max roukde de gans goddelikken daag de pièp en de hièl kamer rook nao dae pièpe-tebak. As de ein pièp laeg gerouk waas, dan klopde hae die oèt in zien hand en pakde ein nieje kalde van det pièperekske. Naeve um loog un stóffe zekske met pièptebak, en de niej pièp woord zörgvuldig gestop. Ik ging gaer nao oma en opa Max, en zat mich dan altièd op de grónd naeve opa. Ik hoofde maar te vraoge van: ‘Opa, kind ge nag ens vertelle euver vruùger’, en dan kwaam d’r altièd ein hièl lank verhaol. Oma stónd dan aan ut fernuùs, of zoot naeve det fernuùs op unne rechte stool te handwerke. En ónder ut verhaol van opa hoord ik dan aaf en toe oma verzuchte:
'Jao jao . . ‘. En hièl aaf-en-toe kwaam d’r wat mièr: 
‘Nae nae Kuëb, de mós dae jóng waal ièrlik vertelle wie ut waas’. 

Op unne moeëje zomersen daag zag opa inens: 
‘Zulle we un stökske gaon rieje met Max?’. Ik vaerde metein op en reep hièl bliej: 
‘Jao opa, jao opa, wao gaon we haer?’. Oma vónd det maar niks en zag: 
‘Zuuj se det waal doon Kuëb, de haols dich vuùls te vuùl op dienen hals. En dae jóng vind dao toch niks aan’. 
‘Jaowaal oma, ik vind det hièl leuk . . .’. Oma schödde met eure kop en douwde mich un verfroemelde wortel in de hand:
‘Gaef die maar aan Max’, zag ze. Opa had zich de pet al scheif opgezatte, douwde de klep un bietje umhoeëg en höfde dae toch waal zwaore haam van de moor.
‘Kóm maar heej opa, ik pak met aan’. Same lepe we nao boète en Max hei ut direk in de smièze. Net of die paerd det aanveule. Hae höfde ziene kop umhoeëg, spitsde de oeëre en hinnikde. Metein leep hae hièl bliej ózze kant op, waal wat langzaam aan want Max waas al lang neet mièr de jóngste. Ik makde um nag bliejer met die slappe wortel en Max stoeëde opa zachjes taege d’n erm. De zoogs ut metein, opa en Max loge mekaar, die hoorte beejein. Opa en ik deeje Max de haam um en hae leep stapvoots zónder leidsel achter ós aan en stopde beej de scheur. Opa deej de scheurdeur aop en same trokke we de ker un stök nao boète. Max stapde braaf un paar passe achteroèt. Ut waas ech um van te genete wie opa det paerd inspande, en op ut lets de teugels nónchalant op de boek van de ker goeëjde.

‘Kóm op jung, we gaon’, en opa stapde met opvallend gemaàk op d’n boek. Ut leek waal of hae inens waal twintig jaor jónger woord. Max zwiepde un paar kièr met dae zwarte paerdestert achter die prachtige dónkerbroène kónt. Opa pakde de teugels, klakde met zien tóng en Max zat zich schöddend met ziene kop in bewaeging. En ik meus inens dinke aan det liedje van Wim Sónneveld: ‘In un rietuigie, zoeë kalm en bedaard. En maar schómmele en maar kièke nao de kónt van ut paerd’. En same schómmelde we euver dae zaach gloojende slingerwaeg naeve ut waermachshuuske aaf richting d’n Bokend. Max genoot en opa vertelde hièl gruuëts wie dök hae dae waeg waal neet gemak hei. En ik vónd gewoèn alles moeëj en genoot van al die dinger um mich haer. Zachjes kneep ik opa in d’n erm. 

Ut veel mich op det die Bokender boereminse die we taege kwame, opa allemaol kóste. Ein van die kaerels zweide nao ós en reep:
‘Aah Kuëb, höbbe ze dich weer aan ut werk gezatte?’.
‘Nae Sjra, daen tièd höbbe we gehad, ik bin met miene kleinzoon op paad’, en gelièker tièd streek hae mich euver d’n bums. Achter in d’n Bokend trok Max ós richting de Kóckerse en toen achter de Bokender koèle langs euver unne prachtige zandpaad door de bös. En opa klasjeneerde röstig veur zich oèt euver vruùger. D’r kwaam waal genne rouk mièr oèt zien pièp maar det makde um niks. En ik schravelde met mien kónt zenuwechtig op-en-neer euver d’n boek. Want ik woel alles ónthalde wat miene opa vertelde. Dit moch ik noeëts mièr vergaete. We lepe op waeg nao hoès en kwame naeve ut witte Sint-Jozefkepelke:
‘Die van Venlo dinke det ut oèt in de negentiènde ieuw is, maar weej weite waal baeter. Det steit d’r op zien mins al twieë ieuwe langer’, zag opa gruuëts.
‘Det geej det allemaol weit’, smiespelde ik veur mich oèt wie we alweer doeënbeej det witte huuske ware. Oma stóng ós aan de straot al op te wachte, de erm gekruuts ónder die zwaore mammedeikes.

‘Wao ziet geej zoeë lang gewaes, stelletje vlaegels, ik heb bóttervlaai gemak en die steit alweer un tiedje te verozele’.
‘Det guuëf niks’, zag opa, ‘kalt is ze nag vuùl lekkerder’.
‘We zien gans nao d’n Bokend gewaes oma, en opa zag det we zoeë wat in Californië en in Siberië ware’.
‘Zoeë zoeë, dan heijt ge mien broor nag waal de groete kinne bringe’, zag oma, ’want det is haos in Zaerum’.
Ik holp opa mei met opruùme, Max ging met taegezin truuk in de wei, en same droog ik met opa d’n haam nao binne. En de belkes rinkelde weer hièl helder van de-wortel-en-de-pin. Binne rook ut nao chocomel, die oma met heite melk en cacao hei opgeklop.
‘Opa meug neet zoeë vuùl kóffie mièr drinke, det is neet good veur um, en dao sluuëp hae slech van’. Nou, det vónd ik gaar neet erg. En effe later zote we zwiègend met zien dreeje te genete van un lekker groeët stök bóttervlaai en un heite tas chocomel. Opa in ziene praos, oma op eure rechte stool naeve ut fernuùs en ik naeve opa op de grónd.
‘Ik vónd ut hièl – hièl erg leuk opa, allein jaomer det Max noow boète mót bliève’, zag ik.

‘Det huùrt zoeë miene jóng, en det is good zoeë’, zag opa.
‘Jao jao’, zag oma.

Fort Sint Michiel mót ziene keutel weer intrekke

Fort Sint Michiel, verdedigingswerk veur de stad Venlo van 1641-1867. En toen? Wat móste ze d’r mei 150 jaor truuk? Ze wiste ut neet, dus maar óntmantele en zand d’r euver. Wat ware d’r de aafgeloupe jaore moeëje planne, of ware ut gewoèn maar hièle deure lóchballunkes? En noow, wat doon we met die gater? Net wie 150 jaor geleje, gewoèn zand d’r euver en aan 't zich, collectief geheuge en aandach ónttrekke? En aan d'n andere kant van de Majjem net doon as of d'r niks gebeurd is . . . 

Fort Sint Michiel

D’r is de letste jaore vuùl gebeurd róndum en op Fort Sint Michiel, det weer teveurschièn kump aan d’n Blièrickse kant van de Maas. De kóntoere waere weer zichbaar! D’r is verschrikkelik vuùl geschreve, gepraot, gestecheld, gedeuns gewaes, gegrave, gevónde, óntdek, gelaoge, gefantaseerd, verneeld, genäöld, gebroek en misbroek. Wie lang is ’t alweer geleje det zeve óntwerpe op 't kazerneterrein woorte geëxposeerd, waoroèt we zoeë demokraties kóste keze. Weej zien d’r nao toe gewaes, ós veurkeur ging oèt nao ’t einvoudig reconstruere. D’r zien verschillende partieje gekómme en aeve vuùl hebbe d’r zich weer truuk getrokke. Fort Sint Michiel droog inens de naam Fort van Venlo, waorum eigenlijk? De enige cónstante factor waas Red ons Fort, en sinds de redding waas gewaarborg is d’r noow de stichting Ons Fort. Alle ièr van wat d’r tot-nag-toe good is gegaon, geit haos hielemaol naor Ons Fort. Op zien Blièricks: chapeau!  

Ik fiets waal ens euver ’t terrein, ik laes waal ens wat en huur waal ens wat. Wat geit d’r noow gebeure? Idderein haet intösse waal tièd genóg gehad um zien eige meining te vorme van ‘wat-d’r-met-det-Fort-mót-gebeure’, en ’t is de gemeinte alweer gelök um idderein in opperste verwarring te bringe. Vanaaf noow zal idder niej initiatief op mièr taegestanders as op veurstanders kinne raekene. Ik dörf bijna neet te zegge det ’t aan ’t beleid leet. Want beleid is volges mich ‘t aangaeve van 'n geaccepteerde richting en verschaffe van reële middele waormei de gestelde doele bereik waere binne ’n geplende periode. Met mien fietse, laeze en luustere veul ik mich umrink door ‘ne ónbeleide zwerm wespe. Allein Ons Fort bruist van activiteite op ’t terrein van Fort Sint Michiel. Geweldig.

Óntstaon en gevolge

Allein maar umdet ’t aan d’n Blièrickse kant leet waog ik mich nag maar ens in deze zwerm staekerige wespe. Laote we beginne beej ’t begin, ik wil neet zeike, maar effe de feite op ’n rièke zette vanaaf 1343. Neet umdet ’t Venloos gróndgebied is, maar umdet veur 1343 de Blièrickse minse heej gewoèn de ingrediënte veur eure wortelestamp verbouwde. Wies toet Venlo ein gewilde stad woort nao 1343. Wies zich oèt alle windstreke handelaere zich binne de stadsmore vestigde, en me al flot merkde det de stad aan de kant van de Maas waal erg kwetsbaar waas. En gluif maar neet det die nieje stadse Venlose minse ouk maar enige empathie heie met eur umgaeving. De Blièrickse boere meuste oprotte, en d’r kwaam in de vièftiènde ieuw un holtere schans, en vanaaf 1641 un heus steine bolwerk, Fort Sint Michiel. In unne straol van mièr as 500 maeter um det nieje fort mochte de Blièrickse gen huùs mièr bouwe, en die d’r al loge woorte met de grónd gelièk gemak. De alde Lambertuskerk had nag net mazzel. Noow weit ik waal, det is hièl lank geleje, det is dónkergrièze historie, maar waal ech gebeurd. En ‘t geit waal euver ’t óntstaon van ‘t Fort. In 1812 woort ’t letste stökske grónd tösse Fort Sint Michiel en de Maas euvergenaome door de stad Venlo. In 1831 woort Fort Leopold aangelag. Vanaaf 1867 woorte de more van stad en ouk van Fort Sint Michiel geslech. De stad Venlo waas in die veurliggende ieuwe mièr as 20 kièr belegerd, ’t dörp Blièrick waas mièr as 20 kièr platgebörd, kaal geslage en wies de letsten dröppel oètgeknepe. ’t Lièk wat negatief, maar ’t is waal allemaol ech gebeurd. Nemus in Blièrick zal dao nag wakker van ligge, wat gewaes is, is gewaes. Maar ouk dit ware de gevolge van Fort Sint Michiel. En vanaaf 1867 ging d’r gewoèn zand euver en aan 't zich, collectief geheuge en aandach ónttrokke.

Kanse en meugelikhede

Maar wie ik huurde van die kabelbaan euver de Maas tösse ’t Fort van Venlo en de stad Venlo, en de gemeinte vónd det de minse neet zoor meuste doon euver die luchfietserie? Toen had ik ’t effe neet mièr. Maar hoe heie ze dán mótte reagere op die gigantische bedrage en die ónmeugelikke bezeukers-aantalle. Mien vrouw zaet, gank d’r euver praote, dan bis se ’t kwièt. Dus had ik ’n gesprek aangevraog op Fort Sint Michiel met de wethalder. Idderein zag taege mich: ‘Doot det noow neet, de maks dich belachelik, want ze trekke zich d’r toch niks van aan’. Maar ja, ik dóch dan doon ze det maar. Maar dan bin ik ’t tenminste kwièt, en dan heb ik mien bes gedaon. Ik had hièl gestruktureerd veer kanse en meugelikhede veurbereid. 

(1) Waorum neet net wie ieuwelank ’n vlegende brök tösse Fort Sint Michiel en de plaats wao vruueger de Maaspaort loog. Gewoèn ‘n fiets en voot-vaer, in alle rös aangedreve door de struiming van de Maas. Kos nag gen 10% van wat ze veur die kabelbaan dinke oèt te gaeve. 

(2) Graaf gans róndum Fort Sint Michiel de grach in volle breidte en deepte oèt, laot d'r water inloupe, wao door ’t Fort Sint Michiel weer ’n geïsoleerd (en good te beveilige / te bewake) fort wuùrt. Allein toegankelik euver 'n holtere brök door de alde paort. Det guùf rös binne Fort Sint Michiel en ’n geweldig aanzeen vanaaf d’n boètekant. 

(3) Herstel ouk Fort Leopold en gaef met die twieë oorsprónkelikke walle weer die gewinste oètstraoling. As twieë erm die zich oètstrekke, als wille ze Venlo um-erme en bescherme. En herbouw dao binne ’n bescheide niej vaerhuuske en neum det de alde Staay. Met 'n klein terrasje met oètzich op de stad.

(4) Wat d’r wiejer op ’t middeterrein gebeurt is dan neet mièr zoeë wiechtig. Maar de kombinasie van bewoèning, museum en park is natuurlik ideaal, en heuf neet al te vuul te koste. Maar gank waal met ’n bietje mièr respek en eerbied met de bestumming van dae grónd um. Besef hièl good det heej doèzende jónge minse zien gesneuveld. Allein al in 1702 woort de grónd in ’n paar daag tièd doordrenk met ’t blood van mièr as doèzend soldaote en eur paerd. Aafgeslag in man-taege-man gevechte, en ’t gekerm en de doeëdsschrieëwe ware wies in Venlo te hure. Want ouk det waas de (ón)zin van ’t Fort Sint Michiel.

Natuurlik is dit maar ’n meining van mich, zoeë maar van éíne mins. Maar ik heb d'r mich waal veur verdeep in de historie, en ouk ik heb mich geërgerd aan det óngestruktureerde gestuntel. Ik hoof gen gelièk te kriège, ge hoof d’r mich ouk neet op aan te valle. Ik los d'r niks met op, maar zet allein wat mièr feite op 'n rieke. Ge meug 't zwartgallig vinde, maar ik gebroèk det waal um met moeëje alternatieve veur Venlo én Blièrick te kómme. Hèhè, ik bin ‘t weer (effe) kwièt, deze kièr aan 't pepeer. En kómme ze d’r nag neet oèt? Dan maar gewoèn wie 150 jaor geleje, gewoèn zand d’r euver en aan 't zich, collectief geheuge en aandach ónttrekke. gewoèn wie ze det op zien Venloos zegge:

'Diene keutel weer intrekke'. 

Gardaren lo forn banau de Varanha

We zitte alweer ‘ne maond in ’t meis authentieke en pittoreske stökske van Frankrièk, ‘t dörpke Varaignes, in de Périgord Vert.

Twieë hièle leve Blièrickse minse zien heej veur 18 jaor truuk ’n vakantieparadiès begós, ’t het l’Etang des Mirandes. Jos van Beek (oèt de Lieuwerikstraot) en zien vrouw Nicky Thuijls (dochter van Jan Thuijls de kapper), zien in die jaore hièlemaol geïntegreerd en geaccepteerd in dit kleine dörpke. In dit plaetske wao ze volges mich nag noeëts van de begrippe allochtoon en autochtoon hebbe gehuuërd.

Ik lig met mien bein lankoèt op de bank, ik heb net miene roes oètgeslaope, vanmiddig in de aopeluch in de merrethal van ’n geweldig repas genaote. Óntzettend lekker en baere gezellig gegaete en gedrónke met de Association pour la Sauvegarde du Four Banal de Varaignes. Iérs twieë glazer Ricard met te vuuël Ricard en te weinig water, dan sperjes met ham en salade veuraaf, gegrilde rôti met buuënkes, dan Franse kiès en als toetje ’n zelfgebakke fruittaertje. En det alles aangevuld met stokbroeëd en roeëje wièn. Veural vuùls te vuuël roeëje wièn. En de hoofs neet vuuël te zegge, want mien Frans is neet zoeë denderend.

Ik doot mien ouge met taegezin aop en lig te bedinke: ‘Wat ein veurrech ’n paar waeke gas te meuge zièn van dees geweldige club’. Zón zeve jaor geleje hebbe 20 kaerels, van alle range en stande, ’n perfecte dwarsdoorsneej van dit kleine dörp zich gevónde. Zeej ginge de alde brón, meule en bakhoès, de Four Banal, redde van de óndergank. Ze meuge 20 jaor lank beschikke euver ‘ne geweldige brok historie van Varaignes. Net boète ’t dörp, in de Fontaine de Saint Jean (brón van Johannes) bórrelt al sinds minseheugenis heilzaam brónwater op. Dao aan vas leet de zestiènde ieuwse graanmeule en ’t bakhoès. Wies 1789 móste de minse van ’t dörp heej ’t graan laote male en ’t broeëd laote bakke. Uiteraard mós dao veur gedok waere aan d’n hièr van ’t kastièl, zoeë waas det toen. De Franse revolutie makde dao ’n ind aan. 

En in 2012 loog ze dao te verrotte, ’n kómplete ruïne, allein de more van ‘ne halve maeter diek stónde d’r nag, want die valle in Frankrièk noeëts um. De doève hoèsde ónder ’t vervalle daak, en de ragondins (de beverratte) hadde de ónderverdeping in beslaag genaome. Maar noow, zeve jaor later, greuijt d’r hièl traog maar zièr vasberade wat moeëjs aan de rand van Varaignes, kièk maar ens op de foto’s. Neet allein de Four Banal, maar de ganse umgaeving wuùrd door de Association keurig beejgehalde. En ze betale alles oèt eige tes, of oèt naeve-activiteite.

Vanmorge um nege oor melde Zjos en ziene kómpaan Jean (ikke dus) ós beej de res van de club. Nemus wet noeëts wao hae aan mót beginne, nemus speult d’r heej d’n baas, idderein löp z’n bietje wie ’n kiep zónder kop op-en-neer. Neume ze dit noow de Franse slaag? Maar nao ’n keteerke zaet Zjos: ‘Haol beej mich in de kelder maar d’n blauwe hamer en ‘ne beitel’. Blièkbaar wiste ze nag van vurrig jaor det ik groeët en lómp sterk bin, dus ik moch ’n moor weer óntdoon van ’n keiharde lillikke stuuklaog. En ik ging weer wie ‘ne gek aan de geng, in gevech met hamer en beitel taege die keiharde stuuklaog. Ik zoog d’r al flot oèt wie ’n verke maar die moor woord alsmaar moeëjer. Geweldig wie ze bietje-beej-bietje weer truuk kwaam in eur alde glorie! Baove ’n deur woord langzaam ‘ne dieke natuursteine latei zichbaar. Monsieur le Président van de club kwaam persuùnlik kièke en wis mich te verdoetse det dae stein oèt de vieftiènde ieuw waas en oèt ’t kastièl kwaam. Nou, en det motiveert nag mièr. En wie ik miene roes zoeë net had oètgeslaope bin ik d’r hièl gruuëts foto’s van gaon make, um ze óch te laote zeen.

Beej ’t make van die foto’s zat ik mich effe op ‘ne alde stein en druimde wat veur mich oèt: ‘Waorum kin det in Blièrick neet?’. Op d’n hook van de Helling en de Antoniuslaan, ónder de parkièrplaats van de Antoniuskerk, leet ein nag vuùl alder en nag vuùl belangrièker monument. De fundamente van de ièrste alde Lambertuskerk ligge heej veur-d’n-aeve-vuùl al 75 jaor muf te waere. ’t Aldste gebouw van Blièrick oèt d’n twelfde ieuw! Zuje d’r in Blièrick 20 man te vinde zien die iddere zaoterdigmorge 20 jaor lank heej ginge poejakke um die fundamente weer truuk te bringe in ‘t daagleech? Zuuj de Gemeinte aan die 20 man zoeë maar 20 jaor de vreje hand gaeve um ’t echte oorspronkelikke hert van Blièrick weer baove de grónd te laote kloppe? Ik leep ’n bietje bedreuf truuk nao l’Etang des Mirandes. Nae, ik weit ’t zeker, maar ouk neet presiès waorum, maar helaas geit det neet in Blièrick. Det kin allein heej in Varaignes. De volgende waek gaon ik d’r weer duchtig aan de geng. Wat bin ik gruuëts en bliej det ik, al is ’t maar veur ’n paar waekskes, deil meug oètmake van de allerbeste Heemkundekrink van de ganse waereld. 

Gardaren lo forn banau de Varanha: veur ’t behald van de Four Banal van Varaignes.