zondag 29 augustus 2021

Trekhund

Op zeuk in de alde Nieuwe Venlosche Courant kwaam ik un paar advertenties taege die mien niejsgierigheid trokke. Op 15 juli 1916 steit: 'Te koop een sterke trekhond, Leeuwerikstraat 20, Blerick’. Ut ièrste wat ik dóch: beej ós in de straot, det guuef ut neet. Dus zóch ik effe wiejer op ‘trekhónd’, en jao-waal. Op 5 november 1918 laeze we: ‘Te koop sterke jonge trekhond (reu) 75 cm. hoog; L.Hendrikx, Leeuwerikstraat 18, Blerick’. En op 1 mei 1926 vónd ik: ‘Te koop, trekhond met kar en tuig en drie jonge trekhonden. Adres Leeuwerikstraat 65 Blerick’. Metein meus ik dinke aan Diesel, d’n hónd van miene zoon. Ik zeen dae luiwammes nog lank-oèt in zien mand ligge as we dae meuste oètlaote. Gen bewaeging in te kriège, allein hièl veurzichtig met ein oug ós schuùn aankièkend van: ‘Och god, dao kómme die weer aan, mót ik weer zoe-nuuedig achter die aan sjokke’. Ik mót d'r neet aan dinke det dae de ker had mótte trekke . . . ocherm.

Noow wis ik det mien veurelders maasschippers ware, die met eur buuet groeëte vrachte op-en-neer brachte tösse Luùk en Dordrech. Ik wis ouk det miene euvergroeëtvader Levrinze Kuueb paerd heel waomei hae buuet euver ut liènpaad trok naeve de Maas. En as d’r niks te trekke veel dan waas hae voerman, dae met paerd en kèr van alles transporteerde. Maar noow bliek ouk det zeker al vanaaf de zeventieënde ieuw d’r ouk kleinere vrachte vervoerd woorte met hóndekerre. En zoe-as we kinne laeze in de alde krante ouk wies zeker 1926 beej ós in de Lieuwerikstraot. 

Unnen hónd waas goodkoup en hónds-trouw. Veural de kleinere middestanders en kleine buurkes gebroekde un hóndeker. De melk en de mik woord d’r met róndgebrach. De eier, de greunte en de kieës ging d’r met nao de merret. En d’n hónd oot gewoèn mei wat de pot schafde. As hae gelök had, sleep-e thoès in de kamer, as hae pech had boète in un hok. Tuurlik waas det erm bieës euvergeleverd aan de nukke van zienen baas, en det leep nog waal ens slech aaf met zón hóndebaan. Daorum kwaam d’r ouk vreej laat un trekhóndewet, die gold van 1911-1962. De begeleider van un hóndeker mós minimaal 14 jaor zièn en un schriftelikke vergunning beej zich hebbe. Wiejer meuste d’n hónd, de ker en de oètrösting idder joar waere gekeurd.

Aan de ker meus unne schoeëne drinkbaeker hange en un holtere ligplank. Aan de ker zoot un plaetje wao-op met zwarte letters de naam van de eigenaer en zien woeënplaats stónde. Ouk ware d’r veurschrifte veur de aafmaetinge en ut materiaal van ut hónde-getuùg. D’n draagreem waas minimaal 6cm breid en de bors- en boèkreme minimaal 4cm. De lading mót in aevewich zièn en ‘niet zóó groot zijn, dat het trekken kenlijk bovenmatige inspanning vereischt’. D’n hónd zelf meus minimaal ein jaor ald zièn en minimaal 60 centimaeter schófhuuegte. En vónd idderein det zoeë maar good? Tuurlik neet, want wie det in os land huùrt waas d’r vanaaf 1912 ouk unne Anti-Trekhónde-Bónd. En wie gezag ware trekhund vanaaf 1962 (terech) verbaoje en vinde we hóndekerre allein nog in ut museum.

Maar bewièze det d’r in Blièrick hóndekerre hebbe geloupe, zien lestig te vinde. Maar ik heb d’r twieë met naam en ein met foto gevónde. Allerièrs de Holzkaole-keunegin, ze hoot mevrouw Heldens, kwaam oèt Tegele en woeënde veuraan links op de Maasbreesestraot vanaaf de Póntanusstraot. In d’n tièd veur de Twieëde Waereldoorlog ging zeej met un hóndeker naeve de deur met holzkaole en heit water. Ut verhaol wilt det ze d’r altièd hièl vettig oètzoog. Wie ze unne kièr schoeën gewasse op un broèlof verscheen kós nemus eur mièr truuk.

De twieëde is Nieës Dorssers van de Sóngert. Ze waas de dochter van Jan Dorssers en Maria Gertrudis Gubbels, die met unne ganse zwiek kinder op de grens met Grubbevors woeënde. Op de foto steit Nieës (Maria Agnes) met de hóndeker met melkbusse. As we hièl good kièke kinne we op ut plaetje aan de ker ‘Dorssers’ laeze. Nieës trouwde in 1917 met Pieter Mathijs Valle en ginge woeëne op de Broekstraot (Pepijnstraot).

Trekhund hadde un hóndebaan, die idderen aovend hóndsmuùg kóste beejkómme. Wat d’n hónd neet kint, det vrit hae neet. Maar det gold neet veur trekhund, die meuste ut toch maar doon met de kletskes die euverbleve van de taofel. Gen rotter laeve as un trekhónde-laeve. Ik kièk beej ós oèt de raam en zeen unne mins loupe, zienen hónd sjok d’r hièl lamlendig aan ut reemke achteraan. En ik dink beej mich-eiges, jóng de meus ens dinke:

‘Wat hebs dich un loèze-laeve’.


dinsdag 17 augustus 2021

Tolboeken Gelders Archief (1394-1395)

In het Gelders archief bevinden zich de tolboeken van de hertog van Gelre, Willem II van Gulik. Op de Maas werd o.a. tol geheven in Heerwaarden, Ravenstein, Mook en Middelaar. Westermann[1] legde een en ander keurig vast in zijn boek, waaruit ik de gegevens van de passerende ‘Remundse en Venlose’ maasschippers heb kunnen destilleren. Het betreft het tijdvak van 9 maart 1394 tot 14 juni 1395 en wel voor de genoemde maastollen. Het Venlose schippersgilde, de ‘Broderschap van den Heylighen Cruys’ telde in de 17e eeuw zo’n 40 maasschippers. Als we de gegevens van Westermann analyseren van zo’n 250 jaar eerder, dan tellen we in die 15 maanden maar liefst 86 schippers uit Venlo. Dat onderstreept duidelijk het belang van de maashandel zo’n 40 jaar nadat Venlo stadsrechten verkreeg van Reinoud II.


Helaas staan over deze periode geen tolgegevens van de Venlose haven geregistreerd, de reden van het ontbreken is wel duidelijk. De inkomsten van deze tol zijn namelijk in 1393, na het overlijden van Willem II van Gulik[2], toegewezen aan zijn moeder Maria van Gelre, dochter van Reinoud II van Gelre, aan wie de aanspraken op Gelre te danken zijn. Maar uit de bovengenoemde tollen krijgen we toch een goed beeld van de maasschippers en de maashandel in Venlo. Hout, graan, wijn, zout, kolen, kalk, vis en steen zijn wel de hoofdproducten, die vervoerd werden.
In Ravenstein vinden we een tweetal halve vrijstellingen voor de schippers van Roermond en Venlo: ‘Sonnendages Judica (5 April 1394) gaf miin lieve genedige heer van Gelre dien van Remunde halven sinen toll quiit’, en ten tweede: ‘Sonnendages octava Pentecoste (14 Juni 1394) gaf miin heer... dien van Venle oyck halven toll quiit’. Bovendien blijkt ook Grave, dat in deze tijd nog geen Gelderse stad was (wat het in 1400 werd), vrijdom van deze tol te hebben genoten.

In de tolrekening van ‘Moudic of Midler’ wordt de laatstgenoemde plaats (Middelaar), afwisselend gebruikt met Mook. Het huis Middelaar en de domeinen onder Mook vormden een rentambt, waartoe onder meer de riviertol en ook een landtol te Mook behoorden. Naast de inkomsten uit die tollen vindt men in die rekeningen vermeld de opbrengst van voor de hertog verkocht koren. De hoeveelheden en prijzen van de verkochte haver, gerst, tarwe, rogge, wikke, boekweit, erwten, worden nauwkeurig aangetekend, waarbij 1 malder steeds voor 4 schepels gerekend wordt. Verder doet men inning van landpacht (in geld) en van erfpacht, ‘tyns’ of ‘tiende’ (in koren). De landtol te Mook werd verpacht; de inkomsten hiervan waren niet groot. De pacht bedroeg 60 gulden, d.w.z. 32 scilden[3], terwijl de riviertol 650 scilden opbracht. 

Het enige tarief, dat van direct en van groot belang is voor het gebruik van de tolrekeningen van 1394 en 1395, is de uitvoerige lijst van de in 1394 te Mook en Ravenstein geheven tolrechten die Meerdink[4] in zijn boek heeft vastgelegd op pagina 65: ‘van eynen hondert hards koeren (winterkoren) 2 alde sc., van eynen hondert somercoerens eynen alden sc., van eynen voeder wiins acht groet, van eynen last herinx acht groet, van eynen last buckinx acht grote, van eynen last calmus acht grote, van eynen last botteren eynen alden sc., van eynen wagen kese eynen gr., van eynen hondert salts vier alde st., van eynen dobbelen knye vierkantich holtz drye alde st., van eynen dobbelen knye cleynholtz anderhalven alden st., van eynen hondert kalx eynen alden st., van viiffentwintich voder kolen eynen alden st., van eynre karre weden vier gr., van twyntichdusent botsele eynen alden st. ende desgeliix van anderen borneholts nae siinre werde, ende van eyn terling (pak) gewants drye grote, voirt van yser, stale, coper, bly ind van anderen comenscappen, die niet vurss. en is, sal men geven nae haere werde’.

Als we de lange lijst met maasschippers door lopen, vallen een paar namen meteen op:
Hein Ratinck (±1340-1428), die burgemeester was van Venlo (1398-1404) en over een nog langere periode schepen (1397-1428). Hein was getrouwd met ene Grete, er zijn drie kinderen van hen bekend: [1] Heinrich, [2] Dirich, [3] Mechtildis.
Gherit van Hellu en Jannes Vetloegen worden regelmatig als schepenen vermeld in de regesten van het Stadsgericht Venlo en het klooster Maria Weide.
Jannes Vetloegen geeft hierin iets meer prijs. Met zijn echtgenote Johanna verwierf hij in 1404 een aandeel in de tienden te Natt gelegen in het kerspel Breyell. In 1417 kregen zij een huis en erf in erftijns, gelegen in der Weiden tussen enerzijds het erf van Sibrecht aen ghen Ende en anderzijds het erf van Jacob van Blerick voor anderhalve Gelderse gulden jaarlijkse te betalen met Sint Andries. In 1433 draagt Gebel, dochter van wijlen Lambrecht Vetloegens, met toestemming van haar moeder Styne aan het klooster Maria Weide een moestuin over, gelegen bij het klooster waar ten dele het koor van het klooster op staat. Tenslotte in 1442 verkoopt Joannes Vetloegen zijn vruchtgebruik en recht aan een erf aan de stad Venlo. Dat lag voor de Tiegelporten bij de stadsgracht, waar men mergel op placht te leggen.

Analyse van de Gelderse tolboeken 1394-1395 geven een goede inkijk in de handel van het laat-middeleeuwse Venlo. De gunstige logistieke ligging en de privileges gaven de nieuwe ‘stad’ Venlo vleugels. De maashandel bleek van levensbelang, hetgeen is af te leiden uit het grote aantal maasschippers. Zij traden toe tot de magistraat om hun belangen en privileges beter te beschermen. Hieronder de ‘86’ Venlose maasschippers:




[1]De Rekeningen van de Landsheerlijke tollen in Gelderland 1394/1395’; Dr.J.C. Westermann (Arnhem 1939)

[2] Willem II van Gulik (ca. 1326 - 13 december 1393) was van 1361 tot 1393 de tweede hertog van Gulik. Willem huwde in 1362 met Maria van Gelre (1328-november 1397), een dochter van Reinoud II van Gelre. Zij hadden voor zover bekend drie kinderen: [1] Johanna (-1394 of 1415), huwde in 1376 met graaf Jan V van Arkel (1362-1428). Haar kleinzoon Arnold van Egmont volgde haar broer Reinoud op als hertog van Gelre; [2] Willem I (1364-1402), hertog van Gelre (1372) en als Willem III hertog van Gulik (1393); [3] Reinoud IV (1365-1423), hertog van Gelre en Gulik vanaf 1402.

[3] Een scilt = 1,875 gulden

[4] ‘Roermond in de Middeleeuwen’; Meerdink, Carel Johan August - Roermond (1909)

donderdag 5 augustus 2021

Incognito op de ougpoli

Alder waere kump met gebrekke. Ut netvlies van mien rechteroug is los gegaon, ik merkde det aafgeloupe zóndig pas. Mien gezichsveld stónd inens deils op zwart. Via de ièrste hölp in Venlo meus ik nao de ougpoli in Venlo op maondig middig. Potdomme d’r waas häös beej, ik woord metein met spoed doorverweze nao Mestreech. Dao kós ik op dinsdigmiddig um twelf oor geopereerd waere. En zoeë gebeurde ut det Marijke en ik al um half twelf ut daagcentrum binne lepe, dreej hoeëg in Mestreech.

In de wachkamer zitte al twieë manne en dreej vrouwe, we zeuke un plaetske naevenein. ‘Meneer Titulaer?’, rup zón aardige verpleegster. Det geit flot dóch ik, maar jaomer genóg waas det veur un ièrste ougmaeting. En effe later zoot ik alweer truuk op miene stool. Taegeneuver ós zote twieë vruiwkes oèt Panninge un bruuedje te aete. Ein van die vrouwe had un pièlke geteikend baove ut linkeroug.
‘Geej waerd ouk aan óch oug geholpe’, vroog ik.
‘Jao, macula . . ‘, zuchde ze as antwaord.
‘Wannièr ziet ge aan de beurt’, vroog ik um in te schatte wie lang ut zuuj deure.
‘Kwart veur elf’, zag die vrouw. Nou, det kós waal ens lank deure. Dae man aan de rechterkant zoot mich al un tiedje aan te glouwe: ‘Titulaer heit geej? Ge kómp mich erges hièl bekind veur’.
‘Ik zuuj ut neet weite, maar ós mam haet mich waal un alledaags gezich gegaeve. Weej kómme van Blièrick, wao woeënt geej?’
‘In Kessel’.
‘En ik woeën in Keuningslös’
, zag die vrouw naeve mich.
‘Nou, dan zitte we heej met half Noord-Limburg’, zag ik weer.

Ik keek links naeve mich want dao zoot d’n enige nog ónbekinde. Maar dae goof gen sjoege, dae bleef veureuver gebaoge met zien mobieltje speule. Nou ja, det mót dae weite, dóch ik beej mich zelf. De Noord-Limburgers zote gezellig met-ein te klasjenere, maar dae naeve mich hulde zich letterlik en figuurlik in d’n dieke mis. Ut waas un wat klein gedrónge menke ónder un dónkerblauwe pet met zón groeëte klep. Hae had wat baard en zien haor had-e vanachter met un elestiekske beejein gebónde in un minuscuul klein stertje. As enige in de wachkamer droog hae wat euverdreve un zwart móndkepke. Tösse det móndkepke en die klep verborg unne groeëten dónkere bril de letste meugelikke herkinning. Zelfs de vorm van zien lièf zoot weggedaoke in zónne leechbroène diek gewatteerde jas. Maar ja, de wils zónne mins ouk in ut gesprek betrekke.
‘Mòt geej ouk aan de ouge geholpe waere?’, vroog ik. De man keek strak veur zich oèt, makde met ziene linker-erm zón bewaeging die Lee Towers ouk altièd mak en zag: ‘Nae, ik wach op d’r mam!’.

En toen wis ik ut metein, die stum en die bewaeging met daen erm. Ik dreide mich um nao Marijke en fluusterde zachjes: ‘det is Dion Graus, det kamerlid van de PVV’. Ut iès waas gebraoke en noow zote we allemaol gezellig met-ein te kletse. Ouk Dion, dae op zien 83-jäörige mam bleek te wachte, had zien mobieltje in zien dieke gewatteerde daeke verstop. Blièkbaar vónd die vreejwilligster die aan zón täöfelke zoot det zoeë gezellig, det ze beej ós kwaam zitte. Maar zoeë gezellig woord ut neet met die taart d’r beej, met un bekakde Mestreechs-Hollandse stum begós die eur hièle gedeuns aan ós oèt te stalle. Zelfs euver eure Indische mins dae neet mièr zoeë good kós.
‘Ik maak vanaovend aoveschóttel veur miene mins’.
‘Wie maak ge dae klaor?’, vroog ein van de Panningse vrouwe um tösse dae kwazel-waterval te kómme. Nou, erme mins dóch ik. Wat macaroni, reepkes goodkoupe ham, bietje geraspde kieës en wat paneermael. De dames wiste nog un paar culinaire tips te gaeve, waarschiènlik umdet ze kómpassie hadde met dae mins.

Maar die taart schödde met eur haor, brach eur sjaaltje in un andere positie en sneej ut volgende ónderwerp aan.
‘Ik ga graag op vakansie, Marokko vind ik zón geweldig land!’. Ik dóch oei-joei, det zal Dion Graus neet gaer huùre. Maar die braomel wis neet det ze taegeneuver unne Wilders-apostel zoot, dae van die  mièr-of-minder Marokkane.
‘Nou, wiste jullie dat in Marokko weinig Corona voorkomt? Die mense omhelze mekaar gewoèn, die leve allemaol in unne bubbel, zoó aardig’. Ik dóch noow mót ik ingrièpe, want emus naeve mich begós zwaor aom te haole en ik zag hièl veurzichtig:
‘Nou, die Marokkane reize waal erg vuùl op en neer nao Nederland. Of det zoeë leuk is in dezen tièd?’. Maar die taart goof neet op en schödde nog ens wild met euren boes haor: ‘Nou ja, het zijn wel allemaol hiele aardige luuj’. Ik veulde Dion Graus naeve mich op ziene stool schuùve en un paar kièr deep kuùme. Haos makde ik un groeëte fout en heel mien vraog net binne:
‘Nou mevrouw, wat zuujt geej gaer in Nederland wille: mièr-of-minder Marokkane?’. Ik kós mich nog net inhalde.

Van de operatiekamer kwaam un ald vruiwke in unne rolstool, de ouge diek in ut verband. Ut waas de mam van Dion Graus. En same lepe ze incognito van de ougpoli.