#BliërickToo

Sef en Jaer treffe zich swerdes altièd op d’n hook van de Pepijnstraot en de Kloësterstraot. Neet in ’t wiekend, want dan hebbe ze wat angers te doon. Ze zien allebei al lang met pensioen. Sef haet beej de draodfebriek gewerk en kump met de voot oèt de Wieë, Jaer waas kómmiès beej de veiling en kump met de fiets oèt ’t Brook.

‘Heb se gisteraovend ouk naor Eva Jinek gekeke . . .’, begint Sef.

‘Dae lekkere póngel, met die vraogende uigskes en det wiebelvötje?’, Jaer geit zich schraeg op de stang van ziene fiets zitte en lek zich de lipkes aaf.

‘Scherpen Tienes, det bedoele ze noow met det geneuzel euver MeToo, det huurt zich neet! Pas maar op, de steis zoeë in de gezet'.

‘Óch jao, maar ik heb gister gekeke, ’t had zón lekker strak wit aope bloesje aan. En ’t duit ’t verrekkes good, baeter as dae kale! Ze hadde ’t euver de slaverniej gluif ik’, zuch Jaer en kiek de Kloësterstraot aaf.

‘Ik snap d’r de balle van’, geit Sef door, ‘is Sinterklaos net veurbeej en zit zich met zien zwarte Piete te verkneutere in ’t Spaans zunke! Die meuge nag effe beejein bliève. Beginne ze oèt dae zellefden hook te näöle euver ’t slaverniej-verleje’. D’r velt un inge stilte.

‘Nou ja’, zaet Jaer, ’erges hebbe ze toch waal geliëk, die veurelders van die minse zien door die Hollandse slave-drièvers oèt eur hutjes gehaold en verkóch aan die plantazje-halders. As bièste móste ze zich kepot poejakke op de katoenvelder . . . ‘.

‘En daor mótte ze 200 jaor later nog met eure luie reet van oètröste en ligge te lamentere det weej det schöld zien? Det zeen ik ech neet zitte, ze mótte veuroèt klotse en d’r wat van make.’

De zuues Jaer naodinke wie hae dit weer oèt d’n aek mót dreije: ‘Eigelik is ’t ouk weer zoeë det ze die Hollanders daor op mótte aanspraeke, want weej in Bliërick wóste toen van toète-noch-blaoze. Ós veurelders meuste knure op eur lepke grónd um de petatte en wortele binne te kriège veur de winter. Die hadde ’t ouk neet gemekkelik, en ouk-nag-ens veuroèt klotse naor unne winter langk wortelestamp aete? Det is ouk gen pretje.’ Maar Sef guuef gen sjoege en volg twieëje aldere vruiwkes die erm-aan-erm veurbeej loupe.

‘Maar um dao noow dan straotname veur te mótte verandere? Dao merke Jan Pieterszoon Coen, Michiel de Ruyter of Witte de Witt toch niks mièr van. Die hebbe zich toen ein good laeve aangedaon, en det dreijs se neet mièr truuk. Dus wae pakke ze daormei?’

Sef haet beej de draodfebriek gewerk en pak d’n draod weer op: ‘Nou, in Bliërick hebbe ze veur vuuel minder de straotname mótte verandere. Ózze pap haet zich daor zien laeve langk kepot aan geërgerd.’

‘Wie zoeë’, zaet Jaer ónschöldig, ‘in Bliërick waas toch gen slaverniej . . . ‘.

‘Naehae, maar wie ik dich zoog kómme aanfietse euver de Pepijnstraot, toen hoord’ik miene pap in mien uurkes fluustere: daor kump Jaer aan euver de Broekstraot’.

‘Waos dich aan dinks’, mómpelt Jaer, ‘det is toch allang vergaete en veurbeej’.

‘Det hads dich gedóch. In oktober 1940 hebbe ze mièr as 20 straote unne andere naam mótte gaeve van die van de andere kant van de majjum, umdet die in Venlo ouk al veurkwame. Ózze pap haet nog zoeë dök gezag: as ze ’t noow um-en-um gedaon heije. Maar nae, en ouk op ein hièl vervaelend moment. Want de Pruusse ware net binne gevalle, en de minse ware mónddoëd gemak. En as se mich vruuegs? Det is nog ein gräödje erger as slaverniej’.

D’r trippelt un huups bruudje met un kort rökske en hoeëge hekskes veurbeej, maar ’t duit Sef en Jaer niks. Eigelik hadde die twieë gisteraovend same aan taofel beej Eva mótte zitte. Sef veult det hae iets te wièd is gegaon, aait hièl leef euver de bel op ’t stuur van ziene kammeraod en geit door:

‘En d’n oorlog is neet ens zoeë lang veurbeej as die slaverniej. Maar meschien vind ik ‘t daorum waal de grutste kwats um daor straotname veur aan te gaon passe’.

Jaer veult det Sef ut wilt good make en wilt ziene vrind un bietje tegemoet kómme: ‘Wet se wat Sef? Ik zal dich vertelle! Weej Bliërickse, en zeker ós leve veurelders, hebbe gen fluit te make gehad met de slaverniej. Maar erger nag! Ouk weej hebbe verschrikkelik geleje van die Staatse Hollanders. Wie dök hebbe die, en de Spanjaarde, in ’t verleje neet Bliërick platgebörd? Alles weggejat, ’t vieje meigenaome en de minse verjaag.’  

Sef dink nao en dreunt op wat de Siem um geliërd haet op schoël: ‘Frederik Hendrik de stedendwinger, Prins Maurits, Willem de Zwiëger, hertog Alva, Graaf van Horne en zoeë wiejer . . . .’

Jaer schuut in de lach: ’Potnondedjuu Sef, as die daor baove in Holland die straotname wille verandere, dan kómme weej ouk in ’t gewaer. We hebbe d’r ouk nag waal un paar . . . .’

‘Zoeë is ’t Jaer, en dan nuuedige weej ós zelf oèt beej Eva ‘boebies’ Jinek aan taofel. Det wuuerd unne top-aovend’.

‘#BliërickToo . . . zeej straotname verandere, dan weej ouk in Bliërick’

‘Jaomer det we genne Venlosewaeg hebbe . . . ‘

‘Ho ho ho’, zaet Jaer, ‘we halde ’t netjes, maar we gaon d’r veur.’

‘Doon we, morge praote we wiejer. Ik stap ens op, we aete wortelestamp met braodwors tösse de middig’.

‘Lekker’, zaet Jaer, ‘maar weej lekker alderwets loukprut met gebakke hiëring’.

‘Hmmm, ’t water löp mich oèt de moel’.

‘Doot die in ’t Brook de groete’.

‘En kös dich det-van-dich in de Wieë’.

Worteletruuj un zuske van Malbroek?

Dinsdig 6 fibberwarie 2018  is alweer ‘t 44e Groët Gala Worteletruuj in ’t Raodhoès. Idder jaor krieg emus de Worteletruuj oètgereik, emus dae zich in Bliërick, in de umgaeving of landelik verdeenstelik haet gemak op un sociaal of maatschappelik gebied. Dit jaor wuuerd die toegekind aan de Bliërickse Herte. Maar waor kump die Worteletruuj eigelik vanaaf? Bekind is det Truujendaag d’n euvergangk markeert van de zittinge naor de boète-vastelaovend. Met vastelaovend is alles krangs um, en zoeë zien dónderdigs veur de vastelaovend de vrouwe hièlemaol de baas. En det geit wièd truuk naor de Middeliëuwe, wie ze zelfs veur eine daag ’t Regiment aanvoerde. Maar waorum wuuerd die dan dinsdigs weer verbörd? Ik doon ein poging!

We gaon truuk naor lang geleje, zoeë rónd 1900. ’t Is vastelaovesdinsdig, ’t is fiès kalt, Schellekes Naad steit deep in ziene vettige jas weggekraope zenewechtig veur zien kiètje aan de rand van de Kezelkoel. Die loog op ’t Nieborgs, ter huuegte wao noow de Burgemeister Clercxstraot begint. Schellekes Naad waas unne ónverzörgde zónderlinge mins, hae woènde op zichzelf in ein holtere kiètje wao die van ’t dörp de holtere verdómmenis taege zagte. Hae wis det straks de vastelaovend in de Kezelkoel woord aafgeslaote met ’t begrave en verbörre van Bacchus, det waas al jaore zoeë. Jao, en dan mós hae good op zien kiètje passe, det ’t neet in de fik góng.

Eindelik, ’t woort al duuster, dao kwame ze aan. De veurbaejer veurop en d’r achter aan ein paerd-en-ker met un stroeëije póp d’r baovenop. Die póp meus Bacchus veurstelle. Nouw, ’t waas mièr unne oèt de klute gewasse aangepóngelde vogelverschrikker. En daor weer achter lepe die vastelaovesgekke van ut dörp. De veurbaejer droog unne groëte roëzekrans, gemak van ein touw waor ze kleine petatte aan gerege heije. Bacchus waas wie-me-zaet de God van alles wet ónder de körk zit, en dus ouk wat in ’t beervaat zoot. In un lange riej trokke die van ’t dörp naor de Kezelkoel woeë Bacchus aan de wörm zuuj waere gegaeve. En Schellekes Naad um kneep veur d’n aafloup. De volgende klaagzang woort d'r door de veurbaejer gezónge: ‘Bacchus, Bacchus, lieëlik bieës, haet zich kepot gezaope aan 't beer. Woeë zulle we um begrave?’. En die van ’t dörp antwaorde um op unne zengerige toeën: ‘In de kitselekoel, in de kitselekoel, in de kitselekoel . . .’ . Daormei waas Bacchus veroordeild um van ’t tonièl te verdwiène, de vastelaovend waas veurbeej.

Meschien neet zoeë lang geleje, ut waas rónd 1960. Vastelaovesdinsdig, ik meug met miene pap gaon kièke naor ut Worteletruuj verbörre, aan de Staaywaeg naeve de Maas geit ’t gebeure. Ein stroeëije póp, aangekleijd wie un greun-oranje Truuj woord in ut graas verbört. Onder de treurige toëne van ‘Straks is 't weer Aswoensdig’ wuurt de Truuj in de hens gestaoke door d'n Höegheid en zien adjudante. Worteletruuj is in Bliërick ein symboolfiguur en beschermvrouwe van de vastelaovend, maar waorum die verbört mót waere? Van Bacchus kós ik mich det veurstelle!

Maar waor haole ze det vanaaf? Wie kómme ze d’r op um in Bliërick op vastelaovesdinsdag un póp te verbörre ónder ’t speùle van treurige klanke? En wat bliek, op mièr van die plaatse in ’t Maasdal en zelfs daor boète gebeurt ouk zoeë iets biezónders.

We beginne in Remund. Daor wuuerd de vastelaovend idder jaor aafgeslaote met ’t zoeë geneumde Bacchus driève. Wies in de 19de ieëuw smete ze ein stroeëije póp van de Steine Brök euver de Roer in ’t water. De euverlevering woel det dees tradisie truuk geit naor ’t Romeinse lentefiès en ’t Germaanse offerfiès!? Ein van de euvergeleverde Romeinse elemente waas de verièring van Bacchus, de god van de wièn en de drónkeschap. Maar helaas bliek det neet waor, want ’t Bacchus-driève is rónd 1700 begós. En vanaaf 1948 haet Remund dees tradisie weer in ière hersteld.

Maar 70 kilomaeter verderop in Gulick (D) hebbe ze ouk ein tradisie van maar leefs mièr as dreej ieëuwe langk. Daor kinne ze de Lazarus Strohmannus, dae op Veilchendienstag door de stad mót trekke. Hae wuuerd op ziene toch door de stad door de luuj oètgescholde veur van alles en nog wat. Op die manier mót Lazarus boete veur de zónde van de minse en mót hae de schöld op zich neme. En verdómp, snachs wuuerd hae ónder ut weejklage van ut volk in de Roer gekieperd. Gelièkertièd is d’r dan ouk groët veurwerk.

Ouk boète Limburg zeen we det de vastelaovend op plaatse in Gelderland traditioneel afgeslaote wuuerd met ’t verbörre van Bacchus. Beej vastelaovesvereiniging de Molledraejers oèt Nieuw-Wehl wuuerd Bacchus vruueg op d’n dinsdigaovend ónder treurige klanke verbört. Hae haet dan blièkbaar lang genóg geregeerd euver de vastelaovesvierders, en door Bacchus symbolisch te verbörre kump d’r un ind aan ’t dreej-daags fièsgedruis.

Laote we wat doeënderbeej bliève, naor ’t Steyler Kaetelgerich. In un ópenbare nep-rechszitting ónder veurzitterschap van Vors Lucifer wuuerd emus veroordeild veur ein nep-vergrièp. De veroordeiling steit beej veurbaat vas, de verdachte wuuerd verbört in de kaetel, dae de hel symboliseert. Maar wie is det gedeuns eigelik óntstaon? Det zit zoeë! In 1883 ging de ièzergeejterie van Kamp & Soete failliet, en 39 man kwame op straot te staon, waorónder ouk miene euvergroètvader Sjène Orval. Maar de feitelikke oorzaak van det faillissement waas de verduustering van 46.000 gölde beej de bank van Wolters. De werknemers van de geejterie zónge in de kroeg klaagliedjes en woele eur óngenoege op de ein-of-andere manier uùte. Ein van de werknemers had gehuurd van ein ludiek volkstribunaal in de buurt van Luùk. Daorbeej woorte verdachte persoène door ein duuvels-gerich ónder aanvoering van Vors Lucifer veroordeild tot snierke in de kaetel. De werkloosheid van 39 man leidde tot ’t iërste Steyler Kaetelgerich waorbeej de bank van Wolters de kaetel in mós.

Dit zien un paar veurbeelde. Maar in ’t algemein krege plaatselikke tradisies in ’t Maasdal vuuel belangstelling op ’t ind van de 19de ieëuw. In vuuel van die volksverhaole duik geregeld de naam Malbroek op.  In verhaolebundels zeen we det minse danse, zinge en springe op de klanke van ’t Franse liedje ‘Marlborough s’en va t’en guerre’. De meziek van dit liedje is later gebiets veur ‘For he’s a jolly good fellow’. In België noteerde unne zekere August Gittée ein merkwaardig gebroèk in Kessenich, un buurgemeinte van Thoèr. Idder jaor in de gooj waek grove de boere, verkleid as soldaote, ein groëte put waor ze water in goèijde. Wannièr ut water ingetrokke waas, ginge ze met vlegend vaandel en slaonde tróm truuk naor ’t dörp waor menièr pestoèr trakteerde op un glaas beer. Zónder ut bièsje wiejer beej de naam te neume, verwees dit fiès naor ’t gebroèk um Malbroek te berechte, te verzoèpe en te begrave. In de Maasdörpe Kessenich, Maaseik, Stokkem en Eisde wuuerd jaorliks ein stroeëije póp verbört die Malbroek mót veurstelle.

In detzelfde Kessenich wuuerd idder jaor op kermisdónderdig Malbroek begrave, dees tradisie geit truuk naor 1712. Iërs is d’r ein nep-rechszaak waorbeej Malbroek alles veur de veut wuuerd gegoeëijd wat d’r in ’t veurbeje jaor zoeë al fout is gegaon in ’t dörp. De veroordeiling steit beej veurbaat vas: doëd door verbörre en aansloètend in de baek kiepe. Ein stroeëije póp wuuerd nao aafloup van ut proces naor de Antjesbrök gebrach, midde op de brök wuuerd de póp in de fik gestaoke en aansloètend in de baek gegoèijd.

In zoeë verre wat d’r zoeë al plaats vind aan tradisies met verbörre / begrave van stroeëije póppe / verdachte. Maar wat opvelt, hièl dök kump de naam Malbroek veurbeej, zuuj dae meschien de brón zièn waor al die gebroèke naortoe leide met Bacchus, Lazarus en Worteletruuj?? En wae waas det eigelik?

De minse neumde um waal Malbroek, maar officieel waas hae voloèt de hertog Marlborough. Ziene naam waas John Churchill, gebaore 26 mei 1650 in Devon (Eng.), en euverleje 16 juni 1722 in Windsor Lodge (Eng.). Malbroek waas d’n iërste hertog van Marlborough, en unne gemeine Britse veldhièr. Hij verloor neet eine veldslaag. In 1688 waas hae euvergeloupe naor Willem III van Oranje-Nassau. Tièdes de Spaanse Successieoorlog (1701-1714) stónd hae aan de leiding van de vereinigde Britse, Nederlandse en andere troepe en voch hae vuuel veldslaeg tot deep in Europa. En op ziene veldtoch door ‘t dal van de Maas van Venlo tot in Luùk (1702) makde zien troepe ’t waal hièl erg bónt. Zien dragónders plunderde voedsel en verneelde de ougs en de huùs door alles plat te börre um niks euver te laote aan de vijand. Idderein begriep det heej door Malbroek óntzettend gehaat waas in ’t ganse Maasdal.

Eigelik jaomer det ’t neet mièr euveral met de vastelaovend wuuerd herdóch.

Van ós alde Schötterie

Geschreve door Bestevader (Wiel Aerts) en zeker de meuijte waerd um te laeze, wie det umstreeks 1900 ging met ós schötterie. Ik heb d'r allein wat plaetjes beej gedaon van un ald gewaer en natuurlik, de schötterie veur de deur van stamlokaal Bilke Loeije op de Broekstraot. Bestevader vertelt:

Det zièn schötterieje en brankwaere, die zièn zoeëwet bestump gewaes vur d'r zoeë-wet altièd de spot met te driève gluif ik. En toch mótte ze opgerich zièn in tièje van noeëd, oorlog, revolutie, brank en ze zulle toch wal nuuëdig zièn gewaes. Of det noow lik aan ós volkskarakter um zoeëwet naeve de waeg te staon en euveral met te lache? As 't d'r op aan kump toch neet, mein ik, in d'n oorlog dae we pas gehad höbbe, höbbe we 't ouk wal ens angersum gezeen. In de staeje heie ze vruujer verplichde deens beej de schötterieje, op de dörpe neet zoeë. Ontelbaar zièn de spotleedjes oèt daen tièd wie ze nag zoeëgeneumde kemieke veurdrachte makde. Abraham de Winter, enne kemiek oèt daen tièd, in zien creatie van 'Muis de schutter', zó'n veurdrach kós me doe koupe vur dreej kwartjes, en woort op concerte veurgedrage ónger angere nag door Piet van Bert. Ze schene dök geslaope te höbbe, aan d'n teks te huùre teminste: 'Zeg mij waar moet dit nu toch henen met onz'onmisbre schutterij, slapen maar even onze benen, o ja, dan ben je er danig bij, maar toen laatst bij 't paraderen onze inspectie-generaal vroeg om een nummer te exerceren, toen, ja toen, sliepen z’allemaal.' Toch woei hae ze nag nao Indië steure as hae zóng: ‘Stuur gerust dan de schutterij naar de Atjeh negorij, heel de oorlog is opzij, berrij berrij nog er bij. Zet er dan gerust maar voor onze kleine grootmajoor, die doet zoveel voor zijn deel als tien, die niets doen in 't geheel, jongens joelen, hondjes blaffen, alles maakt ruim baan, vrouwen huilen, meisjes lachen, daar komen de schutters aan’. Zuujse det nag kinne zinge Piet? Hae is d'r nag kras genóg vur. De Blièrickse schötterie? Wie lang zuùj ze bestaon höbbe? Ze besteit troewes nag en 't besteur zal 't wal weite. 

Maar wie vader zaliger gestorve is, in 1893, is hae met militaire of nae met schöttersieër begrave en met brankwaerhelm en schöttersmuts en lans op de kis, en Hermans Koeëbus baejde vièf onze vaders en weesgegroete veur um as mede-oprichter van de schötterie. Det vergaet ik noeët. In daen tièd en nag later ouk nag, wie lang weit ik neet persies, trok ze mei oèt met enne troep zoeë groeët wie zó'n compie infantrie. Ièrs waas ze beej d'n Dieke van Schreurs, woeë noow de noeëdkerk steit, met vogelschete woort dao aangetraeje en den klónk 't commando van de mejoeër: ‘Voorwaarts op Nabbe aan en naeve Thièwes Theidoeër op de scheetrooj aan’. Det waas 'n commando en den sloog Broekmans Karel op de tróm det de geite en kuuj op de stel zich has lostrokke. En as den de 'fomfaar' inzat, waas Blièrick te klein. Den góng 't d'n Baoldersewaeg op nao de scheetrooj woeë noow det lankhoès lik van menièr Mutsaerts (óngevièr beej de virde Meulebösflat). Op de Romeinewaeg loog zónnen dreejhook, smele, hei en eike stroèkholt, in de midde stóng de vogel op de staak te wachte en rónkum dae staak 'n stök of vièf zes päöl vur op te legge. Op det terrein dalik links ware zoeëwet gate en koèle woeë gen holt stóng en dao stónge Ieëwals Han en Breerhuuskes Trui met 'n paar vaetjes natigheid klaor um d'n dors te verdriève. Vur 't schete woort d'r nag ièrs ennen onze vader gebaejd en den góng 't d'r aan. Iërs heie ze nag gewaere met enne pómpstok. Van baove door de luip laje. Ièrs enne vingerhoed losse polver, den enne duchtige loeëje kogel in 'n stök krant gedreijd en den met dae laajstok aangestamp, zoeë vas det dae laajstok toet baove in de luip opspróng. Spannend woort 't as de vogel op 't valle waas, vur den gauw gelaaje te kriège vurdet hae veel. Later heie ze achterlaajers met 'n petroeën, die dateerde nag oèt d'n oorlog van 1870 (Frans-Duits) gluif ik. Enne kièr hei Pinge de smeed 'n plaat gemak ónger dae vogel, die d'r met 'n paar scheut aaf waas, det waas niks. Maar d'n volgende kièr makde hae d'r ein dao schóte ze zich muuj op. Dae keuning woort, woort gehuldig door um ens flink aan de haor te trekke en den woort hae, met de teikes van zien waerdigheid behange, met volle meziek nao 't dörp gebrach. Bouts Toeën, dae ens de vogel aafschoot en enne flinke kop met haor, hae waas schilder, en daobeej nag enne Frans-Jozefbaard hei, waas dao niks bliej mei, Bolle Kuuëb op zien beurt, goof dao niks um, dae kóste ze d'r gen oèttrekke. Dae keuning kreeg enne premie en dao mós hae 'n tón beer vur gaeve. Later waas de schötterie nag beej Bouts Toeën en nag later in 't zelfde hoès beej Simons Bet in de Pontanusstraot, noow de huùs van Baer Welles (nummers 43/49). Beej de schötterie huurde ouk 'n ziekefónds of krankebös, dao móste we edere zondig eine gros brenge, beej ziekte woort fièrtig cent per daag oètgekièrd en d'n dokter vreej, wie d'r later mièr kranke kwame en de dokters mièr geraodpleeg woorte, waas de kas enne kier laeg en de bös woort nag aangeslaote beej 't 'Limburgsch Ondersteuningsfonds', maar 't góng toch neet mièr en de verplichde verzekeringe zièn d'r vur in de plaats gekómme. Maar de schötterie besteit nag, det höb ik dees daag nag met eige ouge gezeen. Det is met rech 'n 'ouwe taaie', maar ik zoog ze nag ens gaer wie ze waas in d'n alden tièd.